Những tấn kịch ấy diễn ra mới được hơn một năm thôi! Pa-ri tuyên bố
bỏ ngỏ. Trào đình chính trị của nước Pháp bị đuổi bạt về Vi-xi. Một chính
phủ đầu hàng và bán nước được thành lập với lão thống chế Pê-tanh làm
quốc trưởng. Rồi đến Đông Dương. Ngựa chiến, tàu bò và giầy sàng đá của
lính Nhật Bản ngang nhiên trèo qua lưng, qua cổ từ toàn quyền, đô đốc,
trung tướng, tham mưu Pháp mà vào Hải Phòng, Lạng Sơn, Hà Nội, Sài
Gòn, Huế. Quan lớn quan bé của Thiên Hoàng tha hồ đóng quân, chiếm
đất, kiểm soát cửa biển, lấy gạo thóc, quật mả, mở đồn điền, đòi in thêm
giấy bạc và lê gươm đi chơi đêm với cả đĩ đầm, đĩ Thượng Hải, rồi hò hét
tuyên truyền thuyết Đại Đông Á.
Phải, mới hơn một năm thôi, cũng như ở Đông Âu dưới gót sắt của
quân đội phát xít Hít-le và các chính phủ phản động tay sai của nó, đất
nước Việt Nam như sống lại hàng nghìn năm của thời Trung cổ.
Những báo chí chỉ nhen nhói một vài ý kiến không làm chúng nó vừa
lòng thôi cũng bị rút giấy phép. Sách xuất bản phải qua kiểm duyệt, và
kiểm duyệt đóng dấu vào giữa từng đoạn một. Một danh sách, những ngòi
bút, những tên tuổi cần phải nghi ngại đề rõ hẳn ra, tuyên bố hẳn với các
nhà xuất bản, các nhà in, nhà báo. Các hàng sách, quán sách một ngày một
vắng, hàng tháng mới lèo tèo bày vài cuốn mới. Ở những phòng đọc, phòng
mượn của mấy thư viện thành phố lớn, thẻ đọc cấp rất ngặt nghèo. Một số
lớn sách của các nhà văn tiến bộ trên thế giới bị thu cất đi. Nếu còn quyển
nào cho đọc thì người đọc bị đặc biệt theo dõi. Phim ảnh chiếu lại toàn
những chuyện tình cổ lỗ của các hãng phim Pháp. Phim ngoại quốc độc
nhất được chiếu là các phim Nhật, ca tụng những cái chết vinh quang vì
Thiêng Hoàng, vì Đại đế quốc Mặt trời, hay những tình ca với những chinh
phu Phù Tang bứt áo ra đi các sa trường vạn lý.
Đi chớ để hình bóng
Nỗi nhớ thương em để bên lòng
