phải tìm đến chúng tôi để lấy tác phẩm in đầu tiên trong chương trình ra
sách của mình. Dòng văn học hiện thực phê phán tách bạch hẳn ra, lôi cuốn
quần tụ được nhiều bạn đọc. Nhiều lần đồng chí Nam Cao cao hứng lên,
vừa cười rung rung hai bắp đùi xếp phẳng dẹt trên chiếu, è è cái giọng nói,
và giơ một ngón tay lên: "- Bạn đọc cứ thấy ba cái tên những thằng này trên
bài báo hay sách vở nhà xuất bản nào, là thấy ngay chúng nó có khuynh
hướng gì và thấy ngay một cái gì khang khác, phân biệt hẳn với những thứ
nghệ thuật giả dối và bán mình lúc này!".
Tuy cười nói với nhau như thế, nhưng chúng tôi vẫn thấy cả một chế
độ đè nặng trên ngực mình. Các mạch máu trong tâm hồn, trong tư tưởng
chúng tôi cần được giao thông với thịt da, cuộc đời quần chúng, vẫn cứ bị
những dây những cặp thắt lại tuy không thể làm tắc nghẽn hẳn. Các cánh
bay của tinh thần luôn luôn bị cắt xén đi, và khoảng trời để cùng chan hòa
với tư tưởng quần chúng vẫn dằng dặc những lần lưới chặt sít. Chúng tôi
thấy càng phải có những hành động trực tiếp, càng chờ đợi cái phút quyết
định lấy máu và gươm súng đánh thẳng vào những thành trì dinh lũy thống
trị, lật đổ tan tành cái chế độ ngục tù này đi...
Để gây thêm cơ sở và mở rộng sự hoạt động, mấy anh em chúng tôi
chuyển sang ngành kịch.
Lúc bấy giờ lập một ban kịch cũng phải lấy môn bài và xin phép của
Sở mật thám. Vở diễn phải qua kiểm duyệt rồi, nhưng có vở mà không có
sân khấu nhà hát thì cũng đành chịu. Ở Hà Nội ngày đó chỉ có hai ban kịch,
một ban là của người Pháp, gánh Claude Bourrin. Hai ban kịch này đã được
đặc quyền diễn ở Nhà hát Tây. Nhà hát Tây, cái tháp ngà, cái đền vàng son
nghệ thuật thuở ấy, khó mà ai bén mảng đến được. Trừ những tổ chức giúp
quỹ chiến tranh, dạ hội tiếp khách của các quan lại cao cấp, nơi biểu diễn
ca vũ nhạc của giới thượng lưu trí thức và nhà quyền quý Tây đầm và "bản
xứ". Người được mời đến các tối hoa lệ ở đây còn là những trưởng giả "bản
