... Nhìn Tô và nghe cái nắng hầm hập của không khí giữa ban trưa mờ
mờ lởn vởn, Lương lại nhớ đến cảnh hầm xay lúa ngoài Côn Lôn. Ở đây
người ta vừa phải đeo xiềng, vừa phải khuân chuyển và xay thóc giã gạo, đi
đứng cứ xiêu vẹo, hỏi gọi chuyện trò với nhau cứ lào thào, lào thào. Từ bên
ngoài nhìn vào, nhiều kẻ tưởng như những người đương sống trong hầm là
những hình ma bóng quỷ nào ấy. Tô cùng với cha Cam và Gái đen là hai
người bị phạt hầm lâu nhất, cũng lại là hai người trước nhất đã tổ chức
được cuộc đấu tranh làm thay đổi hẳn đời sống nơi đây. Tất cả những cặp
rằng tù lưu manh số đỏ và những tù khổ sai án thường nặng năm mà bọn
chúa ngục định mượn tay họ để giết anh em tù chính trị, đã được Tô và
Quất giác ngộ. Hầm xay thóc trở thành một sở làm việc có phân công, tùy
theo sức từng người, nghỉ ngơi có giờ giấc, thổi nấu ăn uống rất ổn thỏa,
đặc biệt là không còn cảnh ăn cắp, bóc lột, đè nén lẫn nhau. Cũng chính ở
hầm đây, Tô đã ho ra máu nhưng vẫn đều đặn gửi những kinh nghiệm đấu
tranh, dịch cả sách gởi về trong banh cho các tổ nghiên cứu học tập, và
cùng tham gia các cuộc thảo luận chính trị của anh em.
Từ những kỷ niệm ngoài Côn Đảo sống với Quất và Tô, Lương liền
phải trở lại những kỷ niệm cũng phải ghi vào xương vào thịt ở ngay dưới
mái trại này, mà hôm đầu tiên khi gác điêng phó lọc xọc mở lớp khóa cửa
dãy xà lim, Lương bước vào, không những Lương thấy không lạ lẫm một
chút nào mà như vẫn còn đầy đủ cả những anh em cũ vậy.
Ngày đó vào cuối tháng mười một năm một ngàn chín trăm ba mươi
mốt. Hơn trăm anh em sắp phải xuống tàu đày Côn Đảo thì đế quốc mở
trận khủng bố để đàn áp cuộc chiến tranh phản đối của anh em. Chúng huy
động lính khố xanh đưa hẳn vào trại. Lưỡi lê đã phăm phắp lên đầu súng
rồi, nhưng khi chúng ra lệnh họ xông vào thì lần chần kẻ đứng im, kẻ lùi
lùi. Chúng tức tốc đuổi đội lính ta về, gọi lính lê dương đến. Trong trại lại
cất lên những khẩu hiệu và những lời kêu gọi bằng cả tiếng Pháp, tiếng
Đức nữa. Bọn lính lê dương cũng không chịu vào đàn áp anh em! Chúng
phải huy động chính ngay lính Pháp. Anh em chỉ có chống lại bằng hò reo.
