lấy tôi, đồng thời với cảm tưởng này, tâm hồn và trái tim tôi cũng thấy dần
lớn lên ôm lấy con người. Sự suy nghĩ của tôi bị xoắn lại với cuộc đời của
Mátlôva, người con gái nô tỳ trong truyện, bị tàn phá tan nát và cuối cùng
đã vươn lên trong ánh sáng của cách mạng. Một luồng ánh sáng đặc biệt rải
ra, soi lên như chưa bao giờ tôi từng thấy một chế độ tội ác với những cảnh
sống giàu sang quyền quý mà một bọn người lười biếng thối tha đã gây nên
bao nhiêu tội lỗi, phá hoại tàn bạo. Cũng những cảnh nhà tù và đi đày,
nhưng với những chiến sĩ cách mạng và do ngòi bút Lêông Tônxtôi diễn tả,
sao mà vẫn thấy vằng vặc một cái gì cao quý, một cái gì trong suốt vô cùng
của những con người thật là con người. Qua bao nhiêu năm, cho đến bây
giờ, nhắc đến Tônxtôi dù chỉ trong một truyện ngắn mấy trang in, tôi vẫn
giữ nguyên cái cảm giác có một thác ánh sáng và gió mát từ đỉnh núi trắng
xóa giội xuống người tôi, ùa vào tâm hồn tôi, cuốn gội đi những bụi gai
vướng víu, và chắp cho cánh bay lên.
Đến với Gorki tôi đã ngạc nhiên và thật là thấm thía khi đọc Những
vagabông và Kỷ niệm thời thơ ấu. Tôi ngạc nhiên vì thấy cái xã hội và
những con người trong tác phẩm đây sao mà gần gụi với tôi. Chừng như cái
xã hội dưới thời Nga hoàng cũng có một phần cái xã hội dưới chế độ đế
quốc Pháp tôi đương sống vậy. Tôi thấm thía vì thấy tất cả những con
người cùng khổ, vất vưởng, bị bao nhiêu hủy hoạt về xác thịt cũng như về
tinh thần ấy, thảy đều giữ được sâu xa trong tình cảm, trong tâm hồn họ
một phần như là ánh sáng nó vẫn cứ cháy, cứ ngời lên giữa những gió bão
than gio vùi dập của cuộc đời. Tất cả những con người bị coi là cặn bã ấy
đều không ít trau chuốt cho sự sống những tình cảm sâu xa tươi thắm mà
các bọn người trong giai cấp bóc lột không thể nào có được, không thể nào
xử sự được. Và, từ những chốn nhầy nhụa đen tối, họ không ngừng vươn
lên ánh sáng, họ không ngừng tìm mọi cách để giữ gìn lấy nhân phẩm và
những khát vọng của mình, đó là bản chất, là lẽ sống của những con người
lao động bị tàn phá trong cái xã hội bất công, độc ác nọ. Đọc xong những
truyện của Gorki, và những sách, những bài nói về Gorki, tôi đã bâng
khuâng tưởng như Gorki vẫn sống. Trên mặt đất này, vẫn đăm đắm và
