kiểm duyệt lúc bấy giờ. Mặc kệ, những tác phẩm của Nam Cao cứ như một
luồng ánh sáng xuyên qua tất cả những sự bưng bít, chèn ép mà đi sâu vào
quần chúng. Nghệ thuật vững chãi và sâu sắc của Nam Cao gây thêm lòng
tin ở những khả năng tiềm tàng thật là tươi tốt và ở sức phát triển của dòng
văn học hiện thực, đi vào đây, chiến đấu trong đây, có bao nhiêu ngòi bút
chật vật, gian khổ.
Chật vật, gian khổ và cố gắng không ngừng, ngòi bút Nam Cao đã
đem lại một nét thật là đặc sắc. Có lẽ trong văn học Việt Nam, với ngòi bút
của Nam Cao ta bắt đầu được thấy thật có sự sống, thật có con người trong
truyện ngắn, cùng với một số tác phẩm chân thực của một số ngòi bút dũng
cảm khác. Tuy ta đã được đọc không ít những truyện viết về sự đói khổ,
bóc lột, áp bức về những cảnh thương tâm, đen tối của một xã hội đầy rẫy
những bất công, nhưng qua Nam Cao ta được nghe thấy cất lên thật là
những tiếng nói, ta được thấy lung linh thấm thía thật là những tâm hồn, ta
được chứng kiến thật là những cuộc đời, - những tiếng nói, những tâm hồn,
những cuộc đời mờ mịt, ngoi ngóp, xơ xác ở nông thôn mà từ trước đến giờ
ta rõ ràng đã trông, đã nghĩ mà gần như không hiểu, không thấy gì hết!
Mà sao heo hút, sao ngột ngạt đời những con người nông dân nghèo
túng, trơ trọi kia? Đọc Nam Cao, cười với Nam Cao xong, ta thấy tâm trí
nghẹn lại, ngực ta tức tối, ý thức ta có một cái gì nhấp nháy như ánh sáng
chỉ chờ bắt cháy được thêm một sức mạnh gì đấy có thể nổ bừng lên.
A! Cái cười làm thêm cay đắng, xót xa, không có Nam Cao làm sao ta
được cười một cái cười đặc biệt như thế? Không có Nam Cao làm sao ta có
được những hình ảnh như Thị Nở, lão Hạc... cùng với bao nhiêu hình ảnh
sáng tạo khác để cho ta thương yêu thêm và hiểu sâu sắc thêm cuộc sống
của con người trên mặt đất này? Và cái thế giới của những Bá Kiến, Đội
Tảo, của cái làng Vũ Đại hẻo lánh dưới một quyền hành cho ai sống được
sống, bắt ai chết phải chết kia, càng làm ta thêm suy nghĩ và thấy phải có
