không cưỡng ép phải làm khác đi cái điều nó yêu thích hay hòa đồng với
cái điều nó không ưa. Vì vậy cho nên tuy sống chung lộn với nhau mà vẫn
thành đại quan của vũ trụ, không có gì khác. Nếu như muôn loài phản lại
cái đức hiếu sinh không chịu theo thiên tính tự nhiên mà đi tàn hại lẫn
nhau, lấy lớn ngược đãi nhỏ, họp nhỏ chống lại lớn thì chẳng bao lâu sẽ bị
tiêu diệt. Đó chẳng phải là điều tối kỵ của tạo vật hay sao?
Vua đối với dân, là người thay trời mà chăn dắt, theo ý trời mà hành
động. Dân sinh ở trên đời, tuy tiếng nói khác nhau, sự yêu chuộng khác
nhau, kẻ xứ lạnh người xứ nóng khác nhau, đến hay đi, nghịch hay thuận,
miễn sao biết trung hiếu là được cần gì phải câu nệ hình tích bên ngoài mà
không xét đến cái gốc ở trong tâm, cưỡng ép phải giống nhau để gây ra rối
loạn? Vì thế các bậc thánh vương sửa đổi luật pháp mà không thay đổi tập
tục, sắp đặt việc chính trị mà không thay đổi cái gì vốn đã thích nghi cuộc
sống...
Xét ra đạo Công giáo vào nước ta từ thời Lê. Trước tiên các giáo sĩ Bồ
Đào Nha đến giảng đạo ở tỉnh Hưng Yên, tiếp đến có các giáo sĩ người
Pháp, người Y Pha Nho, được nhiều người tin theo. Lúc bấy giờ giáo dân
và những người trong ba đạo (Phật, Lão, Khổng) tuy tín ngưỡng khác nhau
nhưng vẫn ân ái tiếp đón nhau, lễ nghĩa đối đãi nhau, năng lui tới với nhau
không có gì hiềm nghi, đều là con dân của nước nhà mà thôi. Từ khi ban
hành lệnh nghiêm cấm thì mới sinh ra ghen ghét kỳ thị nhau, do ghen ghét
kỳ thị nhau mới sinh ra tội lệ. Từ đấy giáo dân bị phiền nhiễu đến nỗi phải
lưu ly thất sở mà mắc vào vòng hình phạt. Nước vốn trong, có quấy lên mới
bị đục, nếu ngừng thì chốc lát sẽ trong trở lại.
Giáo dân cũng là người trong nước, đều là người cả, cũng là dân của
trời, sự ăn ở có liên quan nhau, vui buồn liên quan nhau. Lẽ nào bên này
động mà bên kia lại yên được sao? Một nước ví như một thân thể. Một chỗ
bị đau thì toàn thân cũng không yên. Một cục thịt thừa, một ngón tay đeo
thật hết sức vô dụng thế mà cắt bỏ đi thì đau, huống chi là tay chân hữu
dụng! Trời đất đối với các hành tinh, một nước đối với dân chúng, sự liên
quan lệ thuộc duy trì cũng một lẽ như nhau. Nếu trên trời có một hành tinh
bị động, các hành tinh khác cũng nhân đó mà có chút biến đổi, huống chi
