tàu, tôi giả vờ chỉ trời chỉ đất như nói những chuyện không đâu, mà thực ra
ở trong có vô số những mật thuyết cơ mưu, mong phái viên nghe được mà
đem về chuyển đạt. Tức như đảng giặc Quảng Yên lúc ấy tuy chưa phát lộ...
Còn như các hòa ước của hai bên trao đổi hàng chục lần thì trong chữ
Pháp có chỗ nào nhục mạ không khiêm tốn, tôi đều bỏ hết không dám viết
ra. Còn những công văn có lý thẳng lời hay có ích cho việc nước tôi đều
dịch rất rõ ràng đầy đủ. Lúc ấy hòa ước tuy chưa thành nhưng tướng
Charner cũng đã dần dần có thái độ hòa dịu, đã chịu bớt cho số bạc bồi
thường và giảm số đất phải nhượng. Chẳng may, có một bận tôi có việc
phải đi xa, quan Pháp vớ được một đạo công văn giao cho viên giám đốc
người Pháp nhờ một người Hoa phiên dịch, trong có mấy khoản nói về việc
treo giải thưởng cho những người chém được quân và quan Pháp. Tướng
Pháp thấy thế, liền cho là Triều đình giả hòa. Tôi tuy đã nhiều lần giải
thích, nhưng trong giấy lại có ghi ngày tháng làm căn cứ nên không thể
làm sao được, trong lòng lấy làm lo ngại. Do đấy tướng Charner chán nản
thất vọng thu xếp về nước...
Tôi nghĩ rằng thời kỳ khôi phục nước nhà đã có xác chứng ở bốn bể,
dự tính được ở tương lai. Đi theo con đường nào mới được? Con đường
phải theo không thể tìm ở trong nước mà phải tìm ở trong thiên hạ. Như
trong tờ bàn về việc nên hòa năm xưa, tôi đã mật trình với Nguyễn đại
nhân rằng: một là mình phải khéo léo ngăn chặn đừng để họ tìm cớ sinh sự
làm lan rộng ra; hai là hãy thong thả sắp đặt đợi lúc họ sơ hở; ba là để
dân thư thái củng cố sức lực. Như đoạn cuối trong bài có nói: Dân đã yên
rồi thì sau sẽ đưa những người tài hiền đi ra bốn bể để học tập các nước
lớn những phương pháp tấn công, phòng thủ, phân tán, tập hợp. Ở chung
với họ lâu ngày thì mới đo lường các đức tính, các lực lượng mà biết tình
trạng của họ. Học được tinh thông rồi mới có kỹ xảo. Kỹ xảo giỏi thì mới
mạnh, dưỡng uy súc nhuệ đợi thời mà hành động. Như thế thì tuy mất miền
Đông mà lấy được miền Tây cũng chưa lấy gì làm muộn...
Xem mấy việc trên đủ biết dụng tâm sâu kín của tôi như thế nào. Nay
ở Gia Định, những người ở trong tình cảnh đáng lo sợ, trừ các thuộc quan
nhỏ của Triều đình ra, chỉ có mình tôi mà thôi. Vì lúc trước tôi có đi với
