binh đao xảy ra mà hai bên có sự qua lại, do thám tình hình của nhau.
Những cái gì bên này chưa có thì nghĩ cách trèo non vượt biển để cướp về,
còn bên kia bị kém thua thì cũng lo học cái phương pháp mà họ đã dùng để
thắng mình để đối địch lại.
Xem như nước ta xưa bị Trung Quốc xâm chiếm tàn phá, việc đó
tưởng như tạo vật gieo họa nhưng chính cũng là làm phúc. Vì nhân đó mà
nước ta trở thành một nước văn hiến. Ở miền Nam Hải có ba nước: nước ta,
Miến Điện, Xiêm La. Nhưng hai nước kia còn trong tình trạng kém cỏi còn
lâu mới đuổi kịp nước ta. Thế chẳng phải do những cớ đã nói trên đó sao?
Thời nhà Chu, nho sĩ nước Phất Lâm đã qua Trung Quốc, đến thời Vũ Đế
nhà Hán đã từ nước Thân Độc thông sang Đại Hạ, thời Nam Bắc Triều, rợ
Bắc đã chiếm sang cả phương Tây. Đến thời Thế Tổ nhà Nguyên trong lúc
chưa cướp đoạt xong nước Kim Nguyên mà đã lo khai thông miền Tây bắc,
miền Tây nam của phương Đông, miền Đông bắc của phương Tây và miền
Bắc của phương Nam. Hễ nơi nào có hình thế đẹp đẽ đất đai mầu mỡ, là
không khỏi bị chúng tiến chiếm, làm sao cho đường bộ hai bên Đông Tây
thông làm một với nhau. Đến cuối đời Nguyên, có vị phò mã Tát Mã Nhi
Tứ Thiên của nước Cáp Liệt uy danh lan khắp Tây Vực, có người phương
Tây đầu quân vào hàng ngũ của ông ta, nhân đấy họ đã đem theo về thuốc
súng và các thứ đồ vật kỳ lạ khác. Người Tây vì loạn lạc đã lâu nay muốn
trị yên nên đã bắt chước phương pháp đó chế súng điểu thương, để chống
lại, và những thứ kỹ xảo khác đều lấy phương Đông làm kiểu mẫu. Về sau,
việc học thuật, việc chế tạo những khí cụ ngày càng được tinh vi. Học thuật
được tinh vi thì sinh ra kỹ xảo. Kỹ xảo đến cực điểm thì trở nên mạnh và đã
làm thay đổi hẳn cái hèn kém mông muội trước kia. Cho đến thời Minh
bước tiến Âu Tây ngày một lên cao vùn vụt, đến nỗi không có chỗ để thử
cái tài dũng của họ nữa. Do đó, họ chuyển dần về phía Tây và bỗng nhiên
tìm được Tây Châu (tức Tân Thế Giới) và chiếm lấy làm đất của mình, khai
thác vùng đất đai mấy ngàn năm hoang vu, cải tiến phong tục tập quán mấy
ngàn năm hủ lậu. Lúc đầu người dân bản xứ còn xem họ như thù địch, dần
dần đã chịu gần gũi và ngày càng trở nên thân thiết, những người dân ở đây
đã học được hết những cái kỹ xảo của người phương Tây, cho nên không
