gỗ, nước ta thiếu thuốc, Trung Quốc thiếu gạo. Tạo vật là đấng nhân ái
công bằng, coi mọi người như con, tại sao không để cho nước nào tự túc
lấy đồ dùng của nước ấy không cần đến nước khác, người nào tự túc lấy đồ
dùng của người ấy, không cần nhờ người khác giúp đỡ để khỏi qua lại cho
thêm phiền phức?
Nhưng nhân tình trước trái sau hợp, thì sự hợp ấy mới càng thân. Việc
đời trước gặp khó khăn mà sau thành công, thì sự thành công đó mới bền
vững. Cho nên lúc sắp hợp sắp thành tất nhiên phải có cái hại của sự nghi
hoặc và khốn đốn, rồi mới có cái lợi của sự yên ổn lâu dài. Vì đã có sự nghi
hoặc thì cần phải được sáng tỏ, có khốn đốn vất vả mới nghĩ đến sự nghỉ
ngơi. Cho nên lúc hiểu ra được thì mới biết đó là do sự sắp xếp cắt đặt của
tạo vật không được làm trái khác đi. Cho nên, theo lý lẽ ở phần trên mà nói
ở phần dưới thì các vật đều giúp đỡ lẫn nhau để làm đồng đều những điều
mong muốn cho nhau. Nếu không như thế, thì loài người là con của tạo vật,
nếu cứ để cho người lớn mạnh chuyên được phần lợi mãi, mà không giúp
cho người nhỏ yếu trong đó được sống còn mãi mãi, được hưởng lợi ích to
lớn lâu dài để bù vào sự thiệt hại trước, thì sao gọi là chí công được?
Những điều nghị luận trên đây là một điều trong bài Thiên hạ phân
hợp đại thế luận. Đó là những sự thật, lý thực của trời đất. Từ thuở khai
thiên lập địa đến lúc cáo chung cũng chỉ có thế mà thôi. Dù có người giỏi
biện bác đến đâu cũng chỉ bài bác được tạm thời, chứ không thể bài bác
mãi mãi được.
Nay tôi trích ra trình bày như trên, là vì các học giả nước ta ngày nay
phần nhiều cứ viện xưa chống nay, nói quấy quá làm rối loạn việc chính trị,
đàm luận xì xào, để chia bè lập đảng mà bài báng Triều đình. Họ có biết
đâu thời thế đổi thay, có nhiều cái của đời xưa không thể áp dụng cho đời
nay được. Cho nên bậc tiên hiền đã từng nói: Người tuấn kiệt là người biết
việc đời nay, chứ không phải là người biết việc đời xưa. Bởi vì việc còn,
mất, yên, loạn nếu không trí tuệ không thể nào biết được. Còn như việc
ngợi khen người xưa thì dù ngu cũng biết thừa. Cho nên kẻ trí bàn việc đời
cần phải thể hiện ở việc làm, cân nhắc sự việc mà lập ra mưu trí, tùy thời
thay đổi để cho lòng người hợp với ý trời. Như ngày nay các vị đại nhân
