Danh nhân Nguyễn Trường Tộ qua đời ngày 22.11.1871, đến nay đã
142 năm. Lịch sử đã ghi nhận ông là một sĩ phu bày mưu tính kế giải phóng
dân tộc từ buổi đầu Pháp xâm chiếm nước ta và đạo đạt phương lược canh
tân xứ sở trước cả thời Nhật với Minh Trị Thiên Hoàng.
Nguyễn Trường Tộ sinh năm 1830, con cụ lang Nguyễn Quốc Thủ, tại
thôn Xã Đoài nay thuộc huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An. Xã Đoài là thôn
theo đạo Công giáo từ lâu đời. Năm 1846, giáo phận Vinh (nguyên gọi là
Tây Đàng Ngoài) được thành lập với Giám mục tiên khởi là Gauthier Hậu.
Ngài liền lấy Xã Đoài làm trụ sở. Khi ấy Nguyễn Trường Tộ 16 tuổi đã
thông thạo nho học với tứ thư ngũ kinh, với sử sách Đông phương và đất
nước, lại được mệnh danh là "trạng Tộ". Ông mở trường dạy học tại gia.
Đức cha Hậu biết ông Tộ là người tài đức, liền mời ông làm thầy dạy các
chủng sinh của giáo phận. Đồng thời ông Tộ cũng nhờ cậy Đức cha Hậu,
học thêm tiếng Pháp và nghiên cứu nền văn minh Tây phương cùng lịch sử
đổi thay của các quốc gia trên thế giới, kể cả sự tiến bộ về khoa học và kỹ
thuật.
Tình hình đạo đời đương thời hầu như thúc bách Nguyễn Trường Tộ
trau dồi thêm nhiều kiến thức: Năm 1833 Minh Mạng ban hành chỉ dụ cấm
đạo khắc nghiệt sau vụ nổi loạn Lê Văn Khôi mà khi tái chiếm thành Gia
Định bắt được cố Marchand Du cùng một số ít giáo dân ở trong. Dưới thời
Thiệu Trị nối ngôi từ 1841 đến 1847, việc cấm đạo được nới nhẹ hơn. Tuy
nhiên, từ khi Tự Đức lên ngôi năm 1848, nhiều nước Tây phương kể cả
Hoa Kỳ, nhất là Pháp, đến xin mở cửa giao thương. Pháp xin thêm trả tự do
cho các vị thừa sai Tây phương và cho truyền giáo. Đôi lần Pháp đem cả
chiến thuyền đến thị oai. Tự Đức thấy đó là mưu đồ đế quốc xâm chiếm
nước ta, nên càng bế quan tỏa cảng và ráo riết cấm đạo.
Năm 1858, Pháp kết hợp với Tây Ban Nha - nước có nhiều giáo sĩ ở
giáo phận Đông Đàng Ngoài (Hải Phòng, Bắc Ninh, Thái Bình...) - đem
chiến thuyền đến đánh phá Cửa Hàn (Đà Nẵng) và tìm đường ra chiếm kinh
đô Huế. Tự Đức liền ra chỉ dụ trảm quyết hết giáo sĩ kể cả bản quốc và
phân sáp toàn thể giáo dân. Đức cha Hậu (Gauthier) - giám mục đại diện
Tông tòa coi sóc giáo phận Vinh và Nguyễn Trường Tộ đành phải sang
