nghĩa cứu dân thì cái nghĩa đó cũng chưa trọn vẹn. Thế mà xưa nay các
bậc thánh hiền đều ngợi khen Thang, Võ là hết sức nhân nghĩa. Đến như
Khổng Phu Tử mà cũng không chỉ rõ điều sai đó để làm sáng tỏ cái nghĩa
vua tôi, để cho Thang, Võ không có chỗ trốn tránh trong khoảng trời đất
này nữa. Nay Thang, Võ đã có chỗ trốn tránh rồi. Mối ấy một khi đã khơi
ra khiến thiên hạ đời sau dòm ngó ngôi vua, rồi thêm nhiều tiếng ác cho
bậc quân phụ để che giấu cái xấu của mình..."
°
Nguyễn Trường Tộ viết trên đây: "Đạo giáo coi vua hơn cha, cho nên
gọi trung phụ là để cho đạo vua được tôn nghiêm hơn". Khi đạo Công giáo
mới truyền sang Việt Nam, người ta gọi nhầm là đạo Hoa Lang để thờ vua
Hoa Lang! Các vị thừa sai liền diễn dịch gọi là Đạo Đức Chúa Trời (cũng
như Việt Nam kính thờ Ông Trời). Đạo Công giáo cũng tôn trọng tinh thần
trung quân ái quốc và coi vua là cao cả nhất. Vua là Thiên tử tức con trời.
Nên đương thời Công giáo đặt ra lý thuyết tam phụ nghĩa là trời là thượng
phụ, vua là trung phụ, cha mẹ là hạ phụ. Tinh thần hội nhập văn hóa như
vậy thật đáng kể!
Cho nên trong bài Lục lợi từ, tôi có nói: Mọi quyền lực hành vi trong
một nước phải do vua nắm, và cùng với quốc dân chia sẻ nỗi vui buồn.
Ngoài quy luật này ra đều là tội cả. Tôi xem khắp các nước trong thiên hạ,
hễ nước nào có một họ được bề tôi đời đời giúp rập thì tuy có đôi khi suy vi
nhưng trong nước cũng không đến nỗi có loạn lớn. Như Nhật Bản đã mấy
nghìn năm, Thổ Nhĩ Kỳ đã nghìn năm, các nước phương Tây đều như thế
cả, ở Nam Tây Châu cũng vậy. Sở dĩ dân ở đấy phần nhiều chỉ có loạn nhỏ
mà không có loạn lớn là vì danh nghĩa đã xác lập ngôi vị đã ổn định, nghe
thấy đã quen ít xảy ra việc thoán đoạt làm loạn. Bởi vì nếu tục lệ dễ dãi lơi
lỏng, thì nhân dân một khi thấy có điều không như ý, không biết tự hối lại
nói bừa là vua quan không xứng đáng, rồi chê trách lung tung, bàn chuyện
thị phi, mưu đồ một họ khác lên thay, hoặc hy vọng có một sự thay đổi nào
đó, đứng núi này cho núi kia là cao hơn,... nhân tình đại để như vậy. Từ đó
bịa ra đủ thứ những câu sấm, bảo là có điềm ứng hiện để gây phiến động
trong dân chúng. Do đó dễ sinh ra họa loạn. Các nước phương Tây đã hiểu
