là lần cuối cùng cụ rỡ lò? Chẳng bao giờ cụ còn có dịp được ăn bánh làm
bằng bột nhà nữa chăng? Bao nhiêu ý nghĩ rối tinh trong óc cụ.
Hồi còn nhỏ cụ đã từng trèo lên nằm chơi trên cái lò đốt nóng, lấy áo
lông cừu dày của cha làm đệm. Từ chỗ đó, cụ ngắm nghía những ổ bánh mì
ngon lành mà bà mẹ vừa kéo ở lò ra. "Ma-ri, lại nếm này!" - Ông nội cụ
gọi. Giờ đây con trai cụ ở nơi nao? ít ra nó cũng còn sống chứ? Đi ra làm
sao đây? Chị gái cụ gọi cụ; "Ma-ri, Ma-ri này!". Thẳng lưng trên đôi giò
gầy guộc, cụ ra đi chân không giày dép. Phải mang những bức chân dung,
những tấm ảnh chụp đi. Những bông hoa hút không khí. Các cây ăn quả
cũng vậy. Cũng như những ngôi mộ. Cụ đã không ra được nghĩa địa từ biệt
những ngôi mộ đó như cụ đã tự hứa với mình. Rồi còn phải để con mèo lại.
Các nông trường viên kể rằng chỉ độc có loài mèo là còn ở lại trong những
xóm làng bị thiêu cháy. Chó theo chủ, còn mèo, quen nhà quen cửa, chẳng
muốn đi đâu. Ồ! Trời nóng làm sao, khó thở quá đi mất! Hai bàn tay cụ sao
mà nặng chình chịch thế! Tưởng như mãi tận bây giờ hai bàn tay ấy mới
cảm thấy bị ảnh hưởng vì công việc lao động kỳ diệu mà bà lão bảy mươi
đã hoàn thành đằng đẵng suốt cuộc đời. Cụ không sao giơ nổi bàn tay lên.
Rồi nước mắt chảy ròng ròng. Xưa kia cụ cũng đã khóc như thế hôm cáo
tha mất con ngỗng béo nhất đàn. Buổi chiều, cụ vừa về tới nhà, mẹ cụ
ngậm ngùi hỏi cụ: "Ma-ri, con ngỗng của chúng ta đi đâu mất rồi?"
Cụ đã khóc rưng rức. Ông cụ thân sinh ra cụ, nghiêm khắc và luôn luôn
trầm lặng, đến vuốt ve đầu cụ, bảo: "Đừng khóc, con, con, đừng khóc!". Và
cụ tưởng như ngay lúc này cụ cũng đang khóc, lòng xúc động một cách êm
ái như cảm thấy bàn tay xù xì của cha ve vuốt trên tóc mình. Trong buổi tối
cuối cùng của đời cụ, thời gian như bị thủ tiêu. Và cụ hình dung thấy lại
thời thơ ấu, tuổi thiếu niên, và những năm đầu tiên trong cuộc đời làm vợ
sống trong ngôi nhà nhỏ mà cụ sắp phải xa rời. Cụ tưởng như nghe thấy
những tiếng khóc của lũ con thơ còn bú, những tiếng thì thào vui vẻ và tinh
quái của các cô bạn ngày xưa. Cụ hình dung thấy lại chồng hồi trẻ trung,
cường tráng, tóc đen, đang khoản đãi khách khứa và cụ nghe thấy tiếng đĩa
bát va vào nhau loảng xoảng, tiếng rin rít của những quả dưa chuột muối,
chắc như những trái táo, chính bà cụ thân sinh ra cụ đã dạy cụ muối thứ dưa
