cách dùng bốn chân ôm lấy chúng, cho nên nhất với con người chẳng có gì lạ,
vào một thời kỳ mà người ta đã định mô tả cây bông vải (và thậm chí vẽ cây
ấy) bằng cái tên: cây con cừu: một cái cây, thay vì các quả, lại mang cả một
con cừu lưng treo lên cây và người ta chỉ cần cắt lấy len.
Cũng như, khi ở Quyển Bốn cuốn Pantaguel, Rabelais chắc hẳn dựa vào
những báo cáo của các nhà hàng hải quay về từ châu Mỹ, cung cấp bản phác
thảo đầu tiên của cái mà giờ đây các nhà dân tộc học gọi là một hệ thống thân
tộc, ông đã tự do thêu dệt trên một gợi ý mong manh; bởi ít có hệ thống thân
tộc có thể quan niệm được nào trong đó một cụ già lại có thể gọi một đứa con
gái nhỏ là “bố tôi”. Trong tất cả các trường hợp ấy, ý thức của thế kỷ XVI thiếu
một thành tố còn cốt yếu hơn là các kiến thức một phẩm chất cần thiết cho suy
tưởng khoa học mà nó không có. Những con người của thời kỳ này không cảm
nhận được kiểu dáng của vũ trụ; cũng như ngày nay, trên bình diện mỹ thuật,
một người quê kệch nhận thấy vài đặc tính bề ngoài của hội họa Ý hay điêu
khắc da đen, chứ không phải sự hài hòa đầy tính biểu đạt của chúng, sẽ không
thể phân biệt một bức tranh giả với một bức Botticelli
hoặc một đồ vật hàng
chợ với một pho tượng Pahouin
. Những nàng tiên cá và cây con cừu là một
điều khác và nhiều hơn những ngộ nhận khách quan; trên bình diện tinh thần,
đúng hơn đấy là lỗi về khiếu nếm thưởng; là sự khiếm khuyết của những trí
tuệ, bất chấp tài năng của họ, và sự tinh tế mà họ thể hiện trong những lĩnh vực
khác, lại bị tàn phế trong sự quan sát. Ðiều đó không hề đưa đến sự kiểm duyệt
nơi họ, mà đúng hơn là một tình cảm tôn sùng trước những kết quả thu được
bất chấp những thiếu sót ấy.
Còn hơn thành Athènes, tầng boong của một con tàu đi sang châu Mỹ cung
cấp cho con người hiện đại một đền thờ để mà cầu nguyện. Từ nay ta sẽ không
còn cầu nguyện người nữa, vị nữ thần thiếu máu [Athena], bà giáo của một nền
văn minh đã kín bưng! Vượt qua các vị anh hùng ấy - những nhà hàng hải,
những nhà thám hiểm và những người chinh phục Tân Thế giới - (trong khi
chờ đợi cuộc du hành lên mặt trăng) đã thực hiện chuyến phiêu lưu toàn vẹn
duy nhất được đề ra cho nhân loại, ý nghĩ của tôi hướng về các bạn, những
người còn sống sót của một đội quân hậu vệ từng phải trả giá một cách đau
