Đã từng có một thời du hành đưa người du khách tới đối mặt với những nền
văn minh khác biệt về căn bản với nền văn minh của anh ta và gây ấn tượng
với anh ta trước hết do sự lạ lùng của chúng. Vài thế kỷ nay những cơ hội ấy
ngày càng hiếm. Dù là ở Ấn Ðộ hay ở châu Mỹ, người du khách hiện đại ít
ngạc nhiên hơn là điều mà anh ta thừa nhận. Khi lựa chọn các mục tiêu và các
hành trình, người ta chủ yếu muốn được tự do thích thời điểm thâm nhập nào,
nhịp độ xâm lấn nào của nền văn minh cơ giới hơn thời điểm và nhịp độ nào
khác. Việc đi tìm cái chất xứ lạ thu hẹp lại trong việc tiến lên trước hạn hay
chậm trễ lại sau của một sự phát triển quen thuộc. Người du khách biến thành
một anh chàng buôn đồ cổ, do thiếu hàng đã buộc phải từ bỏ bộ sưu tập nghệ
thuật da đen của mình để chuyển sang những đồ kỷ niệm cổ lỗ, mua được
trong những cuộc dạo chơi ở khu chợ giời tại nơi cư ngụ.
Những khác biệt ấy đã có thể nhận thấy trong lòng một thành phố. Giống
như cây cối mỗi loài đạt tới kỳ nở hoa theo mùa riêng của nó, các khu phố
mang dấu ấn của những thế kỷ đã diễn ra thời tăng trưởng, thời nở rộ, và thời
suy tàn của chúng. Trong khu vườn cây cỏ đô thị ấy, có những loài cùng tồn tại
và những loài tiếp nối. Ở Paris, khu Marais đã nở hoa vào thế kỷ XVII và rồi
đã bị mốc meo gặm nhấm; thuộc loài muộn hơn, quận IX nở rộ dưới nền Đế
chế đệ Nhị, nhưng những ngôi nhà của nó ngày nay tàn tạ bị một thế hệ người
hèn mọn đến chiếm, tựa như những côn trùng, tìm thấy ở đó địa bàn thuận lợi
cho những hình thái hoạt động khiêm nhường của họ. Quận XVII, đông cứng
trong vẻ sang trọng đã chết của nó, giống như một đóa cúc lớn vẫn còn ngẩng
cao một cách quý phái mái đầu khô héo đã quá thời của nó. Ngày hôm qua,
quận XVI còn chói lòa, giờ đây những bông hoa lóng lánh của nó chìm trong
một khu rừng bất động sản khiến nó dần dà trở thành một quang cảnh ngoại ô.
Khi so sánh các thành phố cách nhau rất xa về địa lý và lịch sứ, những khác
biệt về chu kỳ ấy càng phức tạp thêm theo những nhịp độ không đều. Vừa rời
khỏi trung tâm thành phố Rio, lúc này rất đậm dáng vẻ đầu thế kỷ, ta rơi ngay
vào những đường phố tĩnh lặng, những đại lộ dài trồng cây cọ, cây xoài và cây
cẩm lai đã được cắt tỉa, nơi có những căn biệt thự đã lỗi thời nằm giữa các khu
vườn. Tôi nghĩ đến Nice hay tới Biarritz dưới thời Napoléon đệ Tam (cũng như
