Chu trình sử dụng không gian ấy tương ứng với một sự phát triển dấu vết
cũng chỉ thoáng qua. Chỉ riêng ở những thành phố lớn vùng duyên hải - Rio và
São Paulo - việc mở rộng đô thị hình như mới có một cơ sở khá vững chắc để
có vẻ không thể đảo ngược: Sao Paulo có 240.000 dân vào năm 1900, 580.000
vào năm 1920, tăng lên một triệu năm 1928 và ngày nay tăng gấp đôi mức này.
Nhưng trong nội địa, các loại đô thị ra đời và biến mất; đô thị đông đúc lên thì
đồng thời tỉnh cũng giảm dân số đi. Di chuyển từ một điểm này sang một điểm
khác mà không bao giờ tăng thêm số lượng, các cư dân thay đổi kiểu loại xã
hội, và việc quan sát liền cạnh tranh các thành phố hóa thạch và các đô thị sơ
khai cho phép, trên bình diện con người và trong giới hạn thời gian cực ngắn,
nghiên cứu những biến đổi cũng hấp dẫn như những nghiên cứu của các nhà cổ
sinh vật học so sánh dọc theo các tầng địa chất các giai đoạn, trải dài trên nhiều
triệu thế kỷ, sự tiến hóa của những sinh vật có tổ chức.
Ngay khi rời khỏi bờ biển, không được quên rằng từ một thế kỷ nay, Brésil
đã biến đổi nhiều hơn là phát triển.
Thời kỳ vương triều, dân số thấp nhưng được phân bố tương đối đều. Nếu
các thành phố duyên hải hay gần đó hãy còn nhỏ thì các thành phố nội địa có
sức sống mạnh mẽ hơn ngày nay. Do một nghịch lý lịch sử mà người ta luôn có
khuynh hướng bỏ qua, tình trạng thiếu thốn các phương tiện giao thông nói
chung lại tạo thuận lợi cho những phương tiện tồi nhất; khi chẳng còn cách nào
khác ngoài việc đi ngựa, người ta cảm thấy đỡ chán ngán khi kéo dài các cuộc
ngao du kiểu đó nhiều tháng hơn là nhiều ngày hay nhiều tuần, và dấn sâu vào
nơi chỉ có con la mới có thể mạo hiểm đi tới được. Vùng nội địa Brésil sống
gắn bó một cuộc sống chậm chạp, hẳn vậy, song lại liên tục; vào những ngày
cố định người ta bơi thuyền trên các dòng sông, chia thành nhiều chặng ngắn
kéo dài trong nhiều tháng; và những con đường mòn đã hoàn toàn bị quên lãng
vào năm 1935, như con đường từ Cuiaba đi Goyaz, một thế kỷ trước từng phục
vụ cho việc lưu thông đáng kể của các đoàn lữ hành, mỗi đoàn từ 50 đến 200
con la.
