Các thị trấn ven sông bị con đường sắt xóa sổ, chết đi, nhưng đây đó vẫn còn
lại những dấu vết minh họa một chu kỳ đã thui chột: lúc đầu là những quán trọ
và những lều lán ven sông, để cho những tay chèo thuyền độc mộ có thể ngủ
qua đêm tránh được các cuộc phục kích của thổ dân; rồi cùng với việc vận
chuyển nhỏ bằng hơi nước, những portos de lenha, ở đó cứ cách quãng ba
mươi kilomet, những con tàu có guồng quay và ống khói mảnh dừng lại để lấy
củi; cuối cùng những cảng sông ở hai đầu của đoạn đường thủy đi lại được và -
ở những điểm không vượt qua được do có thác hay ghềnh - là những trung tâm
“tăng bo”.
Năm 1935, hai kiểu thành phố vẫn giữ được dáng vẻ truyền thống mà vẫn
sinh động. Đó là các Pousos, những ngôi làng ở ngã tư đường sông và những
bôcas de sertão, “cửa rừng”, ở mút cuối các đường mòn. Xe tải đã bắt đầu thay
thế các phương tiện giao thông xưa: các đoàn lữ hành dùng la hay xe bò kéo;
sử dụng cùng những con đường mòn ấy, do tình trạng xộc xệch của chúng mà
bắt buộc phải đi ở vị trí đầu hay thứ hai suốt hàng trăm kilomet, tốc độ giảm
thiểu ngang với đoàn súc vật thồ và cùng bị gò vào những cung đường với
chúng, nơi đám tài xế mặc quần có quai đeo đầy dầu mỡ chen chúc với đám
tropeiros vận đồ da kỳ cục.
Những con đường mòn chẳng đáp ứng được hy vọng mong đợi. Nguồn gốc
khác nhau: là đường cũ của các đoàn lữ hành ngày xưa từng được dùng, một
chiều để vận chuyển cà phê, rượu mía và đường; chiều kia là muối, rau khô và
bột mì; và thỉnh thoảng bị cắt đứt bởi một registro ở giữa chốn rừng rậm: thanh
chắn ngang bằng gỗ, xung quanh có mấy túp lều, nơi một quyền lực khả nghi,
hiện thân là một anh chàng nông dân quần áo rách bươm, đòi tiền mãi lộ; và
cái này khiến ta hiểu ra được cái kia, những mạng đường bí mật hơn: những
estradas mulas, tức đường dành cho la đi, và những estradas boiadas, đường
cho xe bò kéo. Trên những con đường ấy, ta thường nghe suốt hai hay ba tiếng
đồng hồ liên tục, tiếng rít buồn tẻ và gay gắt - đến mức điên đầu nếu ta không
quen - do cọ nghiến của trục xe bò đang chậm chạp tới gần chiếc xe kiểu cổ
này, du nhập hồi thế kỷ XVI từ một thế giới Địa Trung Hải nơi chúng chẳng hề
biến đổi kể từ thời sơ sử, gồm có một chiếc thùng có càng nặng nề vách đan,
