vòi nước, và những dãy bàn thớt được giội sạch lại sẵn sàng tiếp nhận một đợt
người mới đến; chắc chắn, chưa bao giờ - trừ ở các trại tập trung - người ta lại
đánh đồng tới mức ấy con người với thịt lò mổ.
Mà đấy chỉ mới là một nơi tạm dừng chân. Nhưng xa hơn đôi chút ở
Narrayanganj, công nhân xí nghiệp sợi đay làm việc trong một mạng nhện
khổng lồ, những sợi màu trắng nhờ rủ xuống từ các bức tường và đung đưa
trong không khí; họ bước ra khỏi nơi đó để trở về các coolie - lines, những cái
máng bằng gạch không chút ánh sáng, không có sàn, sáu đến tám người sống ở
đó, những cái máng ấy xếp dài thành những con hẻm ngang dọc những cống
toang hoác mà người ta giội nước ba lần mỗi này để tống rác đi. Tiến bộ xã hội
đang có ý định thay thế cái công thức ấy bằng những workers quarters, những
khám tù ở đó hai hay ba công nhân cùng sống trong những xà lim một bề 3
một bề 4 mét. Khắp xung quanh là tường, cảnh sát vũ trang canh cửa; bếp và
phòng ăn chung: những cái chậu bằng xi măng trần, có thể rửa bằng cách giội
nước, ở đó người ta nhóm lửa và ngồi xổm ăn uống ngay trên nền đất, trong
bóng tối.
Khi lần đầu tiên tôi đi dạy học, ở Landes, một hôm người ta chỉ cho tôi xem
những chiếc sân được tổ chức đặc biệt để vỗ béo đàn ngỗng: mỗi con được
nhốt trong một ngăn chuồng hẹp, biến thành cái ống tiêu hóa thức ăn. Ở đây
cũng đúng nguyên như vậy, với sự khác biệt kép là thay vì ngỗng, tôi ngắm
nhìn những người đàn ông và đàn bà, và thay vì vỗ béo họ, người ta lại lo làm
s họ gầy sọp đi. Nhưng mà trong cả hai trường hợp, người chăn nuôi chỉ đặc
biệt chấp nhận ở những khách trọ của mình một hoạt động, ở nơi kia thì được
mong muốn, ở đây thì không thể tránh khỏi: những cái ngăn tổ ong tối tăm và
kín mít ấy hoàn toàn không có chỗ cho nghỉ ngơi, giải trí, hay yêu đương. Chỉ
đơn giản là những điểm cột néo vào mép chiếc cống cộng đồng, chúng bắt
nguồn từ quan niệm về cuộc sống của con người được thu gọn vào mỗi việc
thực hành cái chức năng duy nhất là bài tiết.
Phương Đông khốn khổ! Trong thành phố Dacca bí ẩn, tôi đã thăm các ngôi
nhà tư sản: một số sang trọng, giống những cửa hiệu bán đồ cổ trên Đại lộ thứ
