XV
ĐÁM ĐÔNG
Dù đấy là những thành phố Cựu Thế giới khô héo hay những thành phố
đang hoài thai của Tân Thế giới, thì ta cũng đã quen gắn các giá trị cao nhất
trên bình diện vật chất và tinh thần của chúng ta với cuộc sống đô thị. Các
thành phố lớn của Ấn Độ là một khu vực; nhưng điều ta thấy xấu hổ như một
khuyết tật, ta xem như một bệnh hủi, thì ở đây là thực tế đô thị được dồn lại
trong biểu hiện tột cùng của nó: hội tụ những cá nhân lại với nhau mà lý do là
để hội tụ hàng triệu người lại, bất kể điều kiện thực tế ra sao. Rác rưởi, lộn
xộn, hỗn tạp, đụng chạm; những đống đổ nát, những căn lều, bùn lầy, uế tạp;
nước dịch, cứt đái, máu mủ, nước rỉ từ vết thương, tất cả những thứ ta ngỡ
cuộc sống đô thị là lối đề kháng có tổ chức, tất cả những gì ta căm ghét, tất cả
những gì ta tự bảo vệ chống lại chúng với cái giá cao đến thế, tất cả những thứ
phẩm đó của sự sống chung đụng, thì ở đây không bao giờ đạt tới giới hạn.
Đúng ra, chúng họp thành cái môi trường tự nhiên mà thành phố cần tới để
thịnh vượng lên. Đối với mỗi cá nhân, đường phố, là đường mòn hay ngõ hẹp,
cung cấp cho người ta một chỗ lấy làm nhà nơi người ta ngồi, người ta ngủ,
người ta thu lượm đồ ăn ngay từ một đống rác bầy nhầy. Không hề xua đuổi
cái cảnh đó, thành phố còn đạt được một thứ quy chế nội bộ từ cái điều duy
nhất là nó đã bị rỉ nước, bị bài tiết, bị giẫm đạp và điều khiển bởi biết bao con
người.
Mỗi một lần tôi bước ra khỏi khách sạn của tôi ở Calcutta, bị đàn bò vây kín,
với những ô cửa sổ là nơi đậu của lũ chim kền kền, tôi trở thành trung tâm của
một màn vũ kịch mà tôi sẽ thấy buồn cười nếu nó không gợi cho tôi niềm
thương xót đến thế. Có thể nhìn thấy trong màn kịch ấy nhiều lối ra sân khấu,
mỗi lối do một vai diễn lớn đảm nhiệm:
người đánh giày, lao vào chân của tôi;
