(mới phương Đông làm sao là những vị thần trong Nghìn lẻ một đêm!) và là
nơi loại người đòi có mọi thứ lại không cho đi gì hết.
Trong những điều kiện như vậy, không có gì đáng ngạc nhiên khi ta coi các
mối quan hệ của con người không thể nào so sánh được với những mối quan
hệ mà chúng ta thích hình dung (luôn luôn, một cách thật ảo tưởng) là chúng
minh định nền văn minh phương Tây, đối với chúng ta hết là phi nhân thì lại là
chưa đạt được tới mức con người, như những mối quan hệ ta quan sát thấy ở
cấp độ hoạt động của trẻ con. Ít ra là về một số khía cạnh nào đó, dân tộc bi
thảm này trông thật trẻ con: bắt đầu từ ánh mắt và nụ cười khả ái của họ. Cũng
có cả sự thờ ơ trong chuyện trang phục và nơi chốn, đặc biệt rõ ở những người
ngồi, nằm trong bất cứ tình huống nào; tính ưa thích các thứ hàng mã và đồ
thêu lóng lánh; cái kiểu ngây thơ và ân cần của những người đàn ông nắm tay
nhau đi dạo, ngồi xổm để tiểu tiện giữa chốn công cộng, và rít khói thuốc lá
ngọt; uy thế thần bí của các thứ giấy chứng nhận và bằng chứng chỉ, và niềm
tin phổ biến rằng mọi chuyện đều có thể, thể hiện ở những người đánh xe (và
chung hơn ở tất cả những người ta thuê mướn) bằng những ước vọng quá mức
chỉ đạt được một phần tư hay một phần mười là đã thỏa mãn. “Họ kêu ca nỗi gì
nào?” một hôm, qua phiên dịch, viên toàn quyền Đông Bengale đã cho hỏi
đám thổ dân ở các đồi Chittagong, bị bệnh tật, nạn suy dinh dưỡng, nghèo khó
gặm nhấm và bị những người theo đạo Hồi hành hạ một cách tinh quái. Họ
nghĩ ngợi hồi lâu, rồi trả lời: “Là vì trời lạnh…”
Mọi người châu Âu ở Ấn Độ đều thấy mình - dù anh ta muốn hay không -
được vây quanh bởi một số lượng đáng nể những người đầy tớ làm mọi việc
mà người ta gọi là bearers. Có phải hệ thống giai tầng, một sự bất bình đẳng xã
hội truyền thống hay yêu sách của đám thực dân cắt nghĩa cái khát khao muốn
phục vụ của họ? Tôi không biết, nhưng sự khúm núm của họ nhanh chóng làm
cho bầu không khí không thể nào thở nổi. Họ nằm dài ra đất để tránh cho ta
một bước chân trên sàn nhà, mời ta đi tắm mười lần trong ngày: khi ta xì mũi,
khi ta ăn một trái cây, khi ta nhuộm móng tay… Họ rập rình mọi lúc, cầu xin
một mệnh lệnh. Có một nét kích dục nào đó trong nỗi lo lắng được phục tùng
ấy. Và nếu như cách ứng xử của ta không đáp ứng sự chờ đợi của họ, nếu ta
