XVI
CHỢ
Dù không hề có ý đồ, nhưng một thứ cầu trượt trong tâm tưởng đã đưa tôi từ
trung Brésil tới Nam Á; từ những dải đất được phát hiện gần đây nhất tới
những nơi nền văn minh đã xuất hiện đầu tiên; từ những vùng trống vắng nhất
đến những vùng đầy người nhất, nếu quả xứ Bengale đông cư dân gấp 3.000
lần vùng Mato Grosso hay Goyaz. Đọc lại những gì mình viết, tôi nhận ra sự
khác biệt còn sâu sắc hơn. Cái tôi quan sát ở châu Mỹ, trước tiên là những cảnh
quan thiên nhiên hay đô thị; trong cả hai trường hợp, đó là những đối tượng
được xác định bởi hình thù, màu sắc, cấu trúc đặc biệt của chúng, đem lại cho
chúng một sự tồn tại độc lập đối với những sinh thể đang sống trong đó. Ở Ấn
Độ, những vật thể to lớn ấy đã biến mất, bị lịch sử tàn phá, chỉ còn là một lớp
bụi vật chất hay con người, trở thành thực tại duy nhất. Bên kia, nơi trước hết
tôi nhìn thấy các sự vật, thì ở đây tôi chỉ còn nhìn thấy những con người. Một
nền xã hội học bị xói mòn do tác động của nhiều thiên niên kỷ sụp đổ, nhường
chỗ cho vô số những mối quan hệ giữa những con người, đủ thấy mật độ con
người đã đứng chen hẳn vào giữa người quan sát và một đối tượng đang tan rã.
Cái từ ngữ, ở bên ấy rất thông dụng để chỉ bộ phận này của thế giới: tiểu lục
địa, bỗng mang một ý nghĩa mới. Nó không chỉ còn đơn giản có nghĩa là một
phần của lục địa châu Á, có vẻ như nó chỉ một thế giới gần như không xứng
đáng được gọi là lục địa, đủ hiểu một sự phân rã được đẩy tới giới hạn tột cùng
trong chu trình của nó đã hủy hoại cái cấu trúc xưa kia từng duy trì trong
những khuôn khổ có tổ chức vài trăm triệu những phần tử: những con người,
ngày hôm nay bị bỏ mặc trong một hư vô do lịch sử tạo ra, bị xô đẩy về mọi
hướng bởi những động cơ sơ đẳng nhất của nỗi khiếp sợ, sự đau khổ và cái đói.
Ở châu Mỹ nhiệt đới, con người bị che giấu trước hết do thưa thớt; nhưng
ngay ở nơi nó tụ hội thành những tổ chức dày đặc hơn, có thể nói các cá nhân
vẫn bị khuất lấp trong cái nếp lồi còn khá đậm của cuộc kết tụ mới toanh. Dùó
nghèo nàn đến đâu trong nội địa hay ngay trong các thành phố, nó cũng chỉ đặc
