biệt giảm thấp khi tới điểm nghe thấy được tiếng kêu ca, đủ thấy vẫn có thể tồn
tại với chút ít của cải trên một đất đai mà con người đã bắt tay tàn phá - và lại
mới ở một số điểm nào đó - chỉ từ 450 năm. Nhưng ở Ấn Độ đã có nông
nghiệp và công nghiệp chế biến từ 5.000 hay 10.000 năm, chính các nền tảng
đã mất đi: rừng đã biến mất; không có củi, để nấu chín thức ăn người ta đốt
một thứ phân bỏ lại ngoài đồng; lớp đất trồng trọt, bị nước mưa xói mòn, tuôn
hết ra biển; gia súc đói ăn, sinh sôi không nhanh bằng người và chỉ sống sót
nhờ việc con người phải bảo vệ chúng để tự mình còn có cái ăn.
Không có gì minh họa rõ hơn sự đối nghịch cơ bản giữa những vùng nhiệt
đới vắng vẻ và những vùng nhiệt đới đông người này bằng việc so sánh các
chợ và chợ phiên của chúng. Ở Brésil cũng như ở Bolivie hay Paraguay, những
cơ hội lớn ấy của đời sống tập thể bộc lộ một chế độ sản xuất vẫn mang tính cá
thể; mỗi quầy hàng phản ánh vẻ riêng biệt của chủ nhân: giống như ở châu Phi,
người phụ nữ bán hàng mời khách những món dôi ra trong hoạt động nội trợ
của bà ta. Hai quả trứng, một nhúm ớt, một bó rau, một bó hoa, hai hay ba
chuỗi hạt làm bằng những hạt quả dại - “những viên mắt dê” màu đỏ, đốm đen,
“nước mắt của Đức Mẹ Đồng Trinh” xám và bóng loáng - nhặt và xâu chuỗi
những lúc rỗi rãi, một chiếc rổ hay một chiếc bình đất nung, là tác phẩm của
chị bán hàng, và một lá bùa cổ nào đó đang đi tiếp một chu trình giao dịch
phức tạp. Những quầy hàng búp bê này, mỗi cái là một tác phẩm nghệ thuật
khiêm nhường, biểu thị sự đa dạng về sở thích và hoạt động, một sự cân bằng
đặc thù cho mỗi cái, chứng minh sự tự do được mọi người tôn trọng. Và khi
người khách được mời gọi, thì tuyệt nhiên không phải để cho anh ta quên đi
cảnh tượng một thân hình gầy trơ xương hay tàn phế, cầu xin cứu vớt một
người thoát chết, mà là để đề nghị anh ta tomar a borboleta, cầm lấy con bướm
- hay con vật nào đó khác - trong cái lô hàng gọi là bicho, đồ chơi con vật, mà
số lượng ăn nhịp với những hình tượng trưng của một bầy súc vật đáng yêu.
Với một cửa hàng tạp hóa phương Đông, ta biết hết mọi cái trước khi đến
thăm, trừ hai thứ: mức đông đúc và mức bẩn thỉu. Cả thứ này lẫn thứ kia đều
không thể tưởng tượng nổi, cần phải có trải nghiệm để cảm nhận chúng. Bởi,
ngay tức thì, trải nghiệm này phục hồi một kích thước căn bản. Bầu không khí
