Cả xứ sở này êm đềm một cách kỳ lạ. Trong màu xanh lơ của cây dạ lan
hương, trong làn nước của những đầm lầy và những dòng sông nơi các con
thuyền nhỏ lại qua, có nét gì đó thật thanh bình, thật im lìm; con người sẽ tự để
cho mình mục ruỗng đi như những bức tường gạch đỏ già nua kia bị các cây đa
làm cho long lở.
Song đồng thời, nét êm đềm ấy vẫn khiến ta lo ngại: quang cảnh không bình
thường, có quá nhiều nước cho chừng đó. Tình trạng ngập lụt hằng năm gây ra
những điều kiện sống khác thường, bởi nó kéo theo sự suy sụp của sản xuất rau
xanh và ngư nghiệp: thời kỳ nước lũ là thời kỳ đói kém. Ngay cả đàn gia súc
cũng gầy trơ xương và chết, bởi không sao tìm thấy được trong đám bèo tây
xôm xốp một thứ thức ăn đủ sống. Một nhân loại kỳ lạ sống thấm đẫm nước
còn nhiều hơn là không khí; đám con cái của họ biết cách sử dụng thuyền dingi
cùng lúc với biết đi; đấy là nơi, do thiếu chất đốt, vào kỳ nước lụt, thân cây đay
sau khi ngâm và tước vỏ, bán giá 250 franc 200 cây cho những người mỗi
tháng kiếm được dưới 3.000 franc.
Tuy nhiên, phải đi sâu vào các làng để hiểu được tình trạng bi thảm của
những đám phong tục, nơi ở và kiểu sống gần với người nguyên thủy nhất ấy,
song lại duy trì những khu chợ phức tạp chẳng kém gì một cửa hàng lớn. Chưa
đầy một thể kỷ trước, xương trắng của họ đã phủ kín vùng quê; phần lớn là thợ
dệt, họ bị dồn vào cảnh đói kém và chết chóc, do bị các ông chủ thực dân cấm
không cho làm nghề truyền thống, để mở đường cho một thị trường mặt hàng
bông vải Manchester. Ngày nay, mỗi mẫu đất trồng trọt được, dù bị ngập lụt
suốt nửa năm, được dành để trồng đay, sau khi ngâm xong sẽ chuyển về các
nhà máy ở Narrayanganj và Calcutta hay thậm chí trực tiếp sang châu Âu và
châu Mỹ, cho đến nỗi, theo một cách khác, không kém độc đoán so với cách
trước, thức ăn nuôi sống hằng ngày những người nông dân dốt nát và gần như
trần trụi ấy tùy thuộc vào giá cả lên xuống của thị trường thế giới. Nếu họ có
đánh cá, thì lúa gạo họ ăn để sống gần như hoàn toàn phải nhập khẩu; để bù
đắp vào khoản thu nhập nghèo nàn từ trồng trọt - chỉ có một số ít người trong
bọn họ là điền chủ - họ dành thời gian cho những ngành công nghiệp đáng
buồn.
