Thất vọng lớn cho tôi, như vậy người Anh-điêng ở Tibagy vừa không hoàn
toàn là “người Anh-điêng thực thụ”, vừa, nhất là, không phải là “người hoang
dã”. Nhưng lột sạch đi khỏi cái chất thơ của họ hình ảnh khờ khạo mà nhà dân
tộc học mới vào nghề tạo nên từ những kinh nghiệm sau này của mình, họ đã
cho tôi một bài học về sự thận trọng và tính khách quan. Tìm thấy họ kém
nguyên vẹn như tôi vẫn hy vọng, tôi sẽ khám phá ra rằng họ bí ẩn hơn là cái vẻ
bề ngoài của họ có thể làm cho ta tưởng. Họ minh họa đầy đủ cái tình thế xã
hội học có xu hướng trở thành độc quyền cho nhà quan sát nửa sau thế kỷ XX,
từ “những người nguyên thủy” bị áp đặt nền văn minh một cách thô bạo và,
một khi vượt qua được mối hiểm họa mà họ bị coi là đại diện, thì người ta
không còn quan tâm đến nữa. Nền văn hóa của họ, một mặt được tạo thành bởi
những truyền thống lâu đời đã kháng cự lại ảnh hưởng của người da trắng (như
tục nhuộm và cà răng, vẫn còn khá phổ biến trong số họ), mặt khác là những
vay mượn từ nền văn minh hiện đại, là một tổng thể độc đáo mà việc nghiên
cứu, dù có thể thiếu đi sự ý nhị, lại không hề đặt tôi vào một trường học kém
giá trị so với việc nghiên cứu những người Anh-điêng thuần chủng mà tôi phải
tiếp cận về sau.
Nhưng đặc biệt là, từ khi những người Anh-điêng ấy bị phó mặc tự kiếm
sống, thì ta chứng kiến một co lộn kỳ lạ thế cân bằng phù phiếm giữa văn hóa
hiện đại và văn hóa nguyên thủy. Những lối sống cổ xưa, những kỹ thuật
truyền thống tái xuất hiện, nảy sinh từ một quá khứ mà ta sẽ sai lầm khi quên
mất sự gần gũi sống động. Ở đâu ra vậy những chiếc chày đá được mài nhẵn
tuyệt đẹp tôi đã tìm thấy, trong nhà của người Anh-điêng, lẫn lộn giữa những
đĩa sắt tráng men, những cùi dìa của cửa hàng bách hóa, và thậm chí - đôi khi -
những bộ xương khung của một chiếc máy khâu? Nhưng cuộc trao đổi buôn
bán, trong im lặng của rừng già, với những cư dân cùng chủng tộc, nhưng vẫn
sống hoang dã, và hoạt động hiếu chiến của họ vẫn còn chặn đường những
người khai khẩn thâm nhập một số vùng của Parana chăng? Để trả lời, cần phải
hiểu chính xác cuộc phiêu lưu đầy sóng gió của ông già Anh-điêng bravo, bấy
giờ đã về hưu ở khu di dân của chính phủ.
