Chắc chắn phải xếp maté rất xa trước món guarana Amazone mà tôi sẽ nói
đến sau; và càng xa hơn nữa thứ coca chán ngấy của cao nguyên Bolivie: nhai
nhạt phèo những chiếc lá phơi khô, chẳng mấy chốc đã biến thành những viên
nhỏ có sợi mùi thuốc sắc khiến niêm dịch mất hết cảm giác và lưỡi như thành
của ai khác. Đáng so với nó, tôi chỉ thấy có cây trầu không màu mỡ cay xé, dù
nó khiến vòm họng không được báo trước bỏng lên vì một tràng mùi vị và
hương thơm mãnh liệt.
Thổ dân Caduveo sống trên vùng đất thấp bên tả ngạn sông Rio de Paraguay,
ngăn cách với đồn điền Fazenda Francesa bởi dãy đồi của Serra Bodoquena.
Các vị chủ nhà của chúng tôi coi họ là bọn lười biếng và thoái hóa, ăn cắp và
say rượu, bị xua đuổi thô bạo ra khỏi các bãi chăn thả gia súc khi họ định xâm
nhập vào. Chuyến khảo sát bị coi là thất bại ngay khi chưa bắt đầu và dù vẫn
giúp đỡ chúng tôi tích cực, họ không tán thành công cuộc ấy. Họ hết sức ngạc
nhiên khi mấy tuần sau thấy chúng tôi quay về với những con bò thồ nặng như
của một đoàn lữ hành: những chiếc bình sứ lớn sơn màu và chạm trổ, những
tấm da nai có nhiều hình trang trí, những khúc gỗ chạm khắc thể hiện một đền
thờ đã không còn… Quả là một phát hiện, khiến họ thay đổi một cách kỳ lạ: 2
hay 3 năm sau, trong dịp Don Félix đến thăm tôi ở São Paulo, tôi tưởng như
thấy bản thân ông cùng bạn ông vốn ngày trước từng kiêu kỳ đến thế đối với
cư dân địa phương, đã trở nên, theo cách nói của người Anh, gone native;
phòng khách nhỏ của đồn điền bây giờ chăng đầy những tấm da nhuộm màu,
các góc tường thì xếp những lọ gốm của thổ dân; những ông bạn của tôi chơi
trò bày hàng theo kiểu Soudan hay Maroc, giống như những nhà cai trị thuộc
địa tốt bụng mà đúng ra họ đã phải làm. Và những người Anh-điêng, trở thành
những người cung cấp quen thuộc của họ, được tiếp đón ở đồn điền, được trú
ngụ lại cả gia đình để đổi lấy những đồ vật họ mang tới. Cái mối thân tình đó
đã đi đến đâu. Thật khó tin rằng những anh chàng độc thân ấy, đã học được
cách hiểu người thổ dân có thể cưỡng lại được sức hấp dẫn của những cô bé
Anh-điêng, nửa thân trên để trần trong những ngày hội hè, và cơ thể được vẽ
đến là kiên nhẫn những đường vòng đen hay xanh trông cứ như những chùm
đăng ten đẹp quý giá lẫn làm một với làn da. Dù sao, tôi nhớ là vào khoảng
năm 1944 hay 1945, Don Félix đã bị một trong số những gia nhân mới của ông
