bộ nước Paraguay và lưu vực sông Amazone, hình thành một vòng tròn đứt
khúc với đường kính 3.000 kilomet, chỉ bị cắt đứt đôi chút trên biên giới giữa
Paraguay và Bolivie. Những người Tupi này, có những tương đồng không rõ
rệt với người Aztèque, tức các tộc người đến định cư muộn trong thung lũng
Mexico, chính họ cũng là những người mới tới; trong những đoạn thung lũng
nội địa Brésil, việc định cư của họ tiếp diễn cho đến thế kỷ XIX. Có phải họ đã
bị xô chuyển vài trăm năm trước khi được phát hiện, bị thúc đẩy bởi niềm tin
rằng ở đâu đó tồn tại một vùng đất không có cái chết và cái ác. Đến cuối cuộc
di cư của họ, khi những nhóm người nhỏ hồi cuối thế kỷ XIX đổ ra vùng ven
biển São Paolo, niềm tin đó của họ vẫn còn; tiến bước theo sự dẫn dắt của các
thầy phù thủy, nhảy múa và hát vang những lời ngợi ca cái xứ sở nơi người ta
không chết và nhịn ăn trong những giai đoạn dài để xứng đáng với điều ấy. Dù
sao ở thế kỷ XVI, họ đã tranh giành quyết liệt dãi bờ biển với những đã chiếm
giữ trước đó mà chúng ta có được rất ít chỉ dẫn, nhưng có thể là những người
Gé của chúng ta.
Trên phía tây bắc Brésil, người Tngi sống chung với những tộc người khác:
người Caraĩbes hay Carib rất giống với họ về mặt văn hóa nhưng khác biệt về
ngôn ngữ và cố đi chinh phục quần đảo Antilles. Còn có người Arawak; nhóm
người này khá bí hiểm: cổ hơn và tinh tế hơn hai nhóm kia, họ chiếm phần
đông nhất trong khối cư dân quần đảo Antilles và đã tiến đến tận Floride; khác
với người Gé do một trình độ văn minh vật chất rất cao, nhất là về nghề gốm
và chạm khắc gỗ, song lại gần gũi với những người Gé về tổ chức xã hội có vẻ
là cùng một kiểu với họ. Hình như người Carib và người Arawak đã đi trước
người Tupi trong việc thâm nhập vào lục địa: thế kỷ XVI họ tập trung ở các
đảo Guyanes, cửa sông Amazone và quần đảo Antilles. Nhưng những khu di
dân nhỏ vẫn tồn tại trong vùng nội địa, trên bờ một vài phụ lưu phía hữu ngạn
sông Amazone: Xingu và Guaporé. Người Arawak thậm chí có những hậu duệ
trên vùng thượng Bolivie. Hẳn chính họ là những người đã mang nghệ thuật đồ
gốm sứ tới cho người Mbaya - Caduveo, vì người Guana, như ta còn nhớ, đã bị
họ đẩy vào tình trạng nô lệ, nói một thứ phương ngữ Arawak.
