khác. Một người thổ dân còn ở thời kỳ đồ đá đã đoán ra được là cái phương
tiện lớn để hiểu, nếu không hiểu được nó, thì ít ra vẫn có thể phục vụ cho
những mục đích khác. Nói cho cùng, trong nhiều thiên niên kỷ và ngay cả ngày
nay trên một phần lớn thế giới, chữ viết tồn tại như là thể chế cho các xã hội
mà các thành viên, tuyệt đại đa số, không biết cách sử dụng. Những ngôi làng
tôi từng lưu trú trên dãy đồi Chittagong miền đông Pakistan đầy rẫy những
người mù chữ; tuy nhiên mỗi người lại có viên thư lại của mình, thực hiện
chức trách của anh ta bên cạnh các cá nhân và tập thể. Mọi người đều biết chữ
viết và sử dụng nó khi cần thiếtbên ngoài và tựa như một trung gian xa lạ mà
với trung gian ấy họ liên lạc bằng lời. Song, viên thư lại hiếm khi là một viên
chức hay một người làm thuê cho nhóm: tri thức anh ta được kèm theo uy lực,
nhiều và mạnh đến mức cùng một cá nhân đó thường đồng thời là thư lại và
người cho vay nặng lãi; không chỉ vì anh ta cần phải đọc và viết để thực hành
công nghệ của mình; mà vì như vậy, với chức danh kép, anh ta là người có tác
động đến những người khác.
Kỳ lạ thay là chữ viết. Hình như sự xuất hiện của nó không thể không quyết
định những biến đổi sâu sắc trong những điều kiện tồn tại của nhân loại; và
những biến đổi ấy chủ yếu phải là thuộc bản chất trí tuệ. Việc có được chữ viết
đã nhân lên một cách kỳ diệu khả năng của con người bảo tồn các tri thức.
Người ta sẵn sàng quan niệm nó như một trí nhớ nhân tạo, mà sự phát triển
buộc phải đưa đến một ý thức tốt hơn về quá khứ, từ đó là một năng lực lớn
trong tổ chức hiện tại và tương lai. Sau khi đã loại bỏ tất cả những tiêu chí
được nêu ra để phân biệt tình trạng man dã với văn minh, thì ít ra người ta vẫn
thích giữ lại tiêu chí này: những dân tộc có hay không có chữ viết, một số dân
tộc có khả năng tích lũy những vốn liếng lâu đời và tiến bước ngày càng nhanh
tới cái đích họ tự đề ra cho mình, trong khi những dân tộc khác, bất lực không
giữ lại được khá khứ vượt quá cái ranh giới mà trí nhớ cá nhân đủ để cố định
lại, sẽ mãi mãi là tù binh của một lịch sử biến động, luôn luôn thiếu vắng một
cội nguồn và ý thức bền vững về một dự án.
Tuy nhiên, không có bất kỳ điều gì ta đã biết về chữ viết và vai trò của nó
trong sự tiến hóa có thể biện minh cho một quan niệm như vậy. Một trong
