những giai đoạn sáng tạo nhất của lịch sử nhân loại nằm ở lúc xuất hiện thời kỳ
đồ đá mới: thời đã phát sinh ra nông nghiệp, thuần hóa các động vật và các
nghệ thuật khác. Để đạt được đến đó, suốt nhiều thiên niên kỷ, đã phải có
những tập thể nhỏ con người quan sát, thử nghiệm và chuyển giao kết quả
những suy tư của họ. Công trình mênh mông này đã diễn ra với một sự ráo riết
và liên tục được chứng minh bởi thành công của nó, trong khi chữ viết vẫn còn
chưa được biết đến. Nếu chữ viết đã xuất hiện vào khoảng giữa thiên niên kỷ
IV và III trước công nguyên, thì ta phải coi đó là một kết quả đã rất xa xưa (và
chắc chắn là gián tiếp) của cuộc cách mạng đồ đá mới, chứ tuyệt nhiên không
phải là điều kiện của cuộc cách mạng ấy. Nó gắn với cuộc canh tân lớn nào
đây? Xét về mặt kỹ thuật, chỉ có thể kể tới kiến trúc. Nhưng, kiến trúc của
người Ai Cập và người Sumer không cao hơn những công trình của một số tộc
người châu Mỹ vốn còn chưa có chữ viết vào thời kỳ phát hiện ra họ. Ngược
lại, từ khi phát minh ra chữ viết cho đến đến lúc ra đời của nền khoa học hiện
đại, thế giới phương Tây đã trải qua khoảng 5.000 năm, trong đó những kiến
thức của họ biến động nhiều hơn là được bồi đắp thêm. Ta vẫn thường nhận
thấy giữa lối sống của một công dân Hy Lạp và La Mã và lối sống của một nhà
tư sản châu Âu thế kỷ XVIII không có khác biệt gì lớn. Trong kỷ nguyên đồ đá
mới, nhân loại đã thực hiện những bước tiến khổng lồ mà không cần có sự trợ
giúp của chữ viết; cùng với chữ viết những nền văn minh có lịch sử của
phương Tây đã đông cứng lại trong thời gian dài. Hẳn thật khó quan niệm
bước nở rộ nền khoa học thế kỷ XIX và XX mà không có chữ viết. Nhưng
chắc chắn điều kiện cần ấy không đủ để cắt nghĩa sự việc.
Nếu ta muốn tìm sự tương quan của việc xuất hiện chữ viết với một số nét
đặc trưng của nền văn minh, thì phải tìm trong một hướng khác. Hiện tượng
duy nhất luôn đi kèm sự xuất hiện chữ viết đó là sự hình thành các đô thị và
các đế chế, nghĩa là việc gia nhập một hệ thống chính trị của một số lượng
đáng kể các cá nhân và việc hộ phân thành tôn ty đẳng cấp và giai cấp. Trong
mọi trường hợp, đấy là kiểu tiến hóa điển hình ta thấy được, từ Ai Cập đến
Trung Quốc, khi chữ viết bắt đầu xuất hiện: có vẻ như nó tạo thuận lợi cho việc
bóc lột con người trước khi khai hóa cho họ. Sự bóc lột này, cho phép tập trung
nhiều nghìn người lao động để cưỡng bức họ vào những công việc kiệt lực,
