càng giải thích sự ra đời của kiến trúc rõ hơn là mối quan hệ trực tiếp nói đến
trên kia. Nếu giả thiết của tôi là chính xác, thì cần phải thừa nhận chức năng
đầu tiên của việc lưu thông bằng chữ viết là để tạo thuận lợi cho nô lệ hóa.
Việc sử dụng chữ viết cho những mục đích vô tư, nhằm có được những thỏa
mãn trí thức và thẩm mỹ chỉ là thứ yếu, kể cả khi thông thường hơn nó không
là một phương tiện để củng cố, biện minh hay che giấu mục đích kia.
Tuy nhiên, cũng có những ngoại lệ ngoài quy tắc: châu Phi bản địa từng có
những đế chế tập hợp nhiều trăm nghìn thần dân; ở châu Mỹ tiền-Colomb đế
chế Inca thì tụ tập hàng triệu người. Nhưng, ở cả hai lục địa, những ý đồ đó
đều bấp bênh như nhau. Ta biết đế chế Inca được thiết lập vào khoảng thế kỷ
thứ XII; quân lính của Pizarre chắc chắn sẽ không thể chiến thắng được dễ
dàng đế chế ấy nếu ba thế kỷ sau họ không gặp nó trong tình trạng đang hoàn
toàn tan rã. Dù cho lịch sử cổ đại của châu Phi đối với chúng ta còn mù mịt
đến đâu, chúng ta cũng có thể đoán ra một tình thế tương tự: những hình thái
chính trị lớn xuất hiện và biến mất trong quãng vài chục năm. Như vậy có thể
là những dẫn chứng đó minh chứng cho giả thiết thay vì bác bỏ nó. Nếu chữ
viết đã không đủ để gia cố các kiến thức thì có thể nó cần thiết để củng cố các
chế độ chính trị. Hãy nhìn gần vào chúng ta: hành động có tính hệ thống của
các Quốc gia châu Âu ủng hộ chế độ giáo dục bắt buộc, được phát triển trong
thế kỷ XIX đã đi đôi với việc mở rộng chế độ nghĩa vụ quân sự và công cuộc
vô sản hóa. Cuộc đấu tranh chống nạn mù chữ như vậy đồng nhất với việc
Chính quyền tăng cường kiểm soát các công dân. Bởi vì mọi người cần biết
đọc để cho Chính quyền có thể nói: không ai được coi là không biết đến luật
pháp.
Từ bình diện quốc gia, công trình đã chuyển sang bình diện quốc tế nhờ có
sự đồng lõa giữa các Nhà nước trẻ - phải đối mặt với những vấn đề giống như
chúng ta cách đây một hay hai thế kỷ - với một hội đoàn quốc tế những trọc
phú, lo ngại về mối đe dọa đối với ổn định của chúng do phản ứng của các dân
tộc bị lôi cuốn sai lệch bởi những lời nói được viết ra để suy nghĩ theo những
công thức có thể tha hồ mà thay đổi và để tạo điều kiện cho những lực xây
dựng. Tiếp cận với kiến thức tập trung trong các thư viện, các dân tộc ấy dễ
