hội chúng ta sang xem xét các xã hội khác. Vì, chính mình bị lôi cuốn vào
vòng chuyển động của xã hội chúng ta, chúng ta tựa như bước vào vụ kiện.
Việc ta không muốn thực hiện những gì vị trí của chúng ta buộc ta phải làm,
không tùy thuộc ở ta nữa; khi dính đến các xã hội khác biệt, mọi chuyện đều
thay đổi: Tính khách quan, bất khả thi trong trường hợp thứ nhất, nay được
chấp thuận cho ta thật dễ dàng. Không còn là tác nhân mà là người quan sát
những biến đổi đang diễn ra, ta càng dễ dàng đặt lên bàn cân tương lai và quá
khứ của những biến đổi đó khi mà chúng vẫn là cái cớ để suy tưởng về mặt
thẩm mỹ và ngẫm nghĩ về mặt tri thức, thay vì chính mình trở thành hiện diện
dưới hình thức những âu lo về đạo đức.
Lập luận như vây, có thể là tôi đã soi sáng được mâu thuẫn; tôi đã chỉ ra
nguồn gốc của nó và cho thấy làm sao lại có việc chúng ta đã thích ứng được
với nó. Chắc chắn tôi chưa giải quyết mâu thuẫn ấy. Vậy có phải không còn lối
ra nào nữa? Do nghề nghiệp của mình, mà tỏ ra ưa thích hướng đến những
hình thái xã hội và văn hóa rất khác biệt với xã hội và văn hóa của chúng ta -
đánh giá quá cao những hình thái kia mà hạ thấp hình thái này - chúng ta phạm
một khinh xuất căn bản; làm thế nào chúng ta lại có thể tuyên bố các xã hội đó
là đáng tôn trọng, trừ khi dựa trên những giá trị của cái xã hội đã gợi nên ý
tưởng cho các cuộc nghiên cứu của chúng ta? Bị nhốt chặt mãi mãi trong các
chuẩn mực đã đào luyện nên chúng ta, những nỗ lực của chúng ta, sẽ vẫn là
một cách làm đáng xấu hổ để thừa nhận sự việc của nó.
Đằng sau lập luận của những tông đồ tài giỏi ấy, chỉ là một trò chơi chữ xấu
xa: họ có tham vọng biến trò lừa bịp (mà họ đang lao vào) thành cái đối nghịch
của thuyết thần bí (mà họ chê trách chúng ta một cách sai lầm). Điều tra khảo
cổ học hay dân tộc học cho thấy một số nền văn minh, đương đại hay đã biến
mất, đã biết hoặc đang biết giải quyết các vấn đề tốt hơn chúng ta, dù chúng ta
cũng chăm chú đạt cho được cùng một kết quả. Chỉ lấy một ví dụ thôi, chẳng
hạn chỉ trong mấy năm gần đây chúng ta mới biết được những nguyên lý vật lý
học và sinh lý học làm cơ sở cho quan niệm về trang phục và nhà ở của người
Eskimo, và làm thế nào những nguyên lý ấy, mà chúng ta không hề biết, đã
giúp họ sống được trong những điều kiện khí hậu khắc nghiệt, chứ không phải
