mười ba Dehli, nằm cách nhau heo hút hàng chục kilomet trên một đồng bằng
có thể đoán ra đây đó có những công trình kiến trúc và những lăng mộ. Đạo
Hồi, vốn đã khiến tôi bối rối bởi một thái độ đối với lịch sử đối nghịch với thái
độ của chúng ta và đối nghịch trong chính bản thân nó: mối bận tâm thiết lập
cho kỳ được một truyền thống đi đôi với một khát vọng hủy diệt mọi truyền
thống đã có trước. Mỗi một vị quốc vương đều muốn tạo ra sự bất diệt bằng
cách hủy diệt sự trường tồn.
Vậy nên, tôi cố, như một du khách khôn ngoan, băng qua những khoảng
cách xa lắc để tới thăm những công trình chừng như đều được xây dựng trên sa
mạc.
Pháo đài Đỏ đúng ra là sự pha trộn giữa những dấu vết của thời Phục hưng
(chẳng hạn những tranh ghép đá pietra dura) và một mầm mống phong cách
thời vua Louis XV mà ở đây ta tin rằng nó đã được sinh ra từ ảnh hưởng Mông
Cổ. Bất chấp sự xa hoa của các vật liệu, đường nét trang trí tinh xảo, tôi vẫn
không thấy thỏa mãn. Trong tất cả cái đó không có bất kỳ ý tưởng kiến trúc
nào, nó phủ định cảm giác về một tòa lâu đài: đúng hơn đó là một tập hợp
những lều trại, được dựng lên “bằng vật liệu cứng” giữa một khu vườn bản
thân nó là một trại quân lý tưởng. Tất cả các ý tưởng có vẻ như bắt nguồn từ
nghệ thuật dệt vải: những tán che bằng đá hoa cương trông như những nếp
rèm, những jali, vốn thực sự (và không phải là ẩn dụ) là những mảng “đăng ten
bằng đá”. Mảng vòm cung vua bằng đá hoa cương là sao chép một chiếc lọng
có thể tháo rời, bằng gỗ phủ dạ; chẳng hơn vật làm mẫu của nó, nó không ăn
nhập với gian thiết triều. Ngay cả ngôi mộ của Houmayoun, tuy thuộc thời cổ
đại, cũng gây cho khách tham quan cái cảm giác khó chịu do thiếu một yếu tố
chủ yếu. Tổng thể là một khối hình đẹp, mỗi chi tiết là tuyệt hảo nhưng không
thể nào nắm bắt được mối liên hệ hữu cơ giữa các bộ phận và tổng thể.
Đền thờ Hồi giáo Lớn - Janma Masjid - thuộc thế kỷ XVII, làm cho khách
tham quan phương Tây thêm hài lòng cả về cấu trúc và màu sắc. Ta gần như có
thể chấp nhận là nó đã được quan niệm và thể hiện như một tổng thể. Trả 400
franc, người ta đã cho tôi xem những bản kinh Coran cổ nhất, một sợi râu của
