nhất và chính thức của họ: Chagtai, họa sĩ vẽ tranh thuốc nước người Anh, lấy
cảm hứng từ những bức tiểu họa rajput. Tại sao nghệ thuật của Hồi giáo lại suy
sụp hoàn toàn đến vậy ngay khi nó không còn đạt tới đỉnh điểm nữa? Nó
chuyển thẳng từ tòa lâu đài sang cửa hàng bách hóa. Có phải là một hậu quả
của việc từ bỏ các hình ảnh? Người nghệ sĩ, bị tước hết mọi tiếp xúc với cái có
thực, giữ mãi một ước lệ nhợt nhạt đến mức nó không thể nào có thể tươi trẻ
lại hay phong phú lên. Nó được chống đỡ bằng vàng, hay là nó sắp sụp đổ. Ở
Lahore, nhà thông thái đi cùng tôi khinh bỉ các bức bích họa của người Sikh
trang trí pháo đài. Too showy, no colour schemo crowded; và chắc chắn là còn
xa mới bằng được mảng trần hư ảo gồm những tấm gương soi của đền Shish
Mahal, lóng lánh như một bầu trời đầy sao; nhưng, như rất nhiều khi Ấn Độ
đương đại đối diện với đạo Hồi, nó tầm thường, phô trương, dân dã và quyến
rũ.
Nếu không tính đến các pháo đài, thì những người Hồi giáo chỉ xây dựng ở
Ấn Độ toàn đền thờ và lăng mộ. Nhưng các pháo đài là những lâu đài có người
ở, còn lăng mộ và đền thờ là những lâu đài bỏ hoang. Ở đây nữa, ta nhận thấy
cái khó khăn của đạo Hồi trong tư duy về sự cô đơn. Đối với họ, cuộc sống
trước hết là cộng đồng và cái chết bao giờ cũng ngự trị trong khuôn khổ của
một cộng đồng, không có những người tham dự.
Có một sự tương phản nổi bật giữa vẻ lộng lẫy của các lăng tẩm, kích thước
rộng lớn của chúng, với quan niệm gò bó của những viên đá xây mộ nằm trong
lăng tẩm. Đó là những ngôi mộ nhỏ xíu mà con người hẳn phải cảm thấy chật
chội. Vậy thì những gian phòng, những hành lang vây quanh chúng và chỉ
những người qua đường được hưởng kia, là để làm gì? Ngôi mộ châu Âu vừa
với kích thước người nằm trong đó: ít có lăng và chính ngay trên nấm mộ nghệ
thuật và tài năng được thể hiện, để làm cho nó lộng lẫy và tiện nghi cho người
chết.
Trong đạo Hồi, ngôi mộ được chia thành một lăng tẩm lộng lẫy mà người
chết chẳng được hưởng, và một nấm mồ ty tiện (vả chăng chính nó cũng được
nhân đôi lên thành một mộ giả có thể nhìn thấy và một mộ địa được che giấu)
