ở đó người chết chừng như là một kẻ bị cầm tù. Vấn đề yên nghỉ ở thế giới bên
kia được giải quyết một cách nghịch lý đến hai lần: một mặt, tiện nghi đến phi
lý và vô hiệu quả, mặt khác lại là bất tiện thực, mặt thứ nhất mang lại sự bù
đắp cho mặt thứ hai. Có phải đó là hình ảnh của nền văn minh Hồi giáo vốn
gắn kết những nét tinh tế hiếm thấy nhất: những lâu đài xây bằng đá quý,
những vòi nước màu hồng, những món ăn phủ bằng vàng lá, thuốc lá trộn với
bột nghiền của ngọc thạch, được dùng là vỏ che cho sự thô lậu của các tập tục
và sự cuồng tín thẫm đẫm trong tư tưởng tôn giáo và đạo đức?
Về mặt thẩm mỹ, chủ nghĩa thanh giáo của đạo Hồi không chịu từ khước
thói dâm ô, đã chấp nhận giảm thiểu nó đến những hình thức nhỏ bé hơn: nước
hoa, đăng-ten, các mảng thêu của các vườn hoa. Về phương diện đạo đức,
người ta vấp phải một thứ nước đôi tương tự giữa một đức khoan dung được
trưng ra bất chấp một kiểu nhiệt thành tôn giáo mà tính chất cưỡng bức là quá
rõ. Trong thực tế, việc tiếp xúc với những người không theo đạo Hồi giáo
khiến họ lo sợ. Lối sống tỉnh lẻ của họ được duy trì dưới sự đe dọa của những
lối sống khác, tự do hơn và mềm dẻo hơn lối sống của họ, và có nguy cơ làm
cho nó suy kiệt chỉ do gần gũi.
Còn hơn cả chuyện khoan dung, phải nói rõ hơn là sự khoan dung đó, trong
mức độ tồn tại của nó, là một thắng lợi bất tận đối với chính họ. Khi ngợi ca
thắng lợi đó, Đức Tiên tri đã đặt họ vào trong một tình thế khủng hoảng thường
trực, là kết quả của mâu thuẫn giữa tầm vũ trụ của thần khải và việc chấp nhận
sự đa nguyên tín ngưỡng. Ở đây có một tình thế “nghịch lý” theo nghĩa của
phái Pavlov, một mặt là nỗi lo sợ ngẫu sinh, và mặt khác là tự mãn, vì tin là
mình có khả năng, nhờ có đạo Hồi, vượt qua được một xung đột kiểu đó. Vậy
mà, nào có được: như một triết gia Ấn Độ một hôm đã nhận xét với tôi, người
Hồi giáo tự hào đã truyền bá giá trị phổ quát của những nguyên lý lớn: tự do,
bình đẳng, khoan dung; và họ hủy bỏ món nợ mà họ yêu sách bằng cách khẳng
định cũng mạnh mẽ như vậy họ là những người duy nhất thực hiện các nguyên
tắc đó.
