mà Hồi giáo ngăn lại bằng cách dựng lên một rào chắn giữa một phương Tây
và một phương Đông, nếu không có nó có thể đã không đành mất đi mối gắn
kết với mảnh đất chung, nơi cắm sâu các gốc rễ của chúng.
Quả là Hồi giáo và Phật giáo đã đối lập với cái nền tảng Đông phương theo
những cách khác nhau, trong khi lại đối lập với nhau. Nhưng để hiểu được các
mối quan hệ của chúng, không nên so sánh Hồi giáo và Phật giáo bằng cách
xem xét chúng theo hình thái lịch sử mà chúng đm nhiệm ở thời điểm chúng
tiếp xúc với nhau; bởi lúc đó một bên có 5 thế kỷ tồn tại còn bên kia là gần 20
thế kỷ. Mặc dù có khoảng cách quãng như vậy, người ta phải khôi phục cả hai
tôn giáo ấy ở mức tinh hoa của chúng, đối với Phật giáo, mức tinh hoa ấy toát
ra vẻ tươi tắn trước những công trình kiến trúc đầu tiên của nó cũng như ở bên
cạnh những biểu hiện khiêm nhường ngày nay.
Ký ức tôi không làm sao chia tách những ngôi đền thôn dã trên vùng biên
giới Mianma với những tấm bia đá ở Bharbut c từ thế kỷ thứ II trước Công
nguyên và phải về tận Calculta và Delhi để tìm được những mảnh vỡ đã bị
phân tán khắp nơi của chúng. Những tấm bia được tạc vào một thời kỳ và ở
một khu vực còn chưa chịu ảnh hưởng Hy Lạp, đã đem đến cho tôi một lý do
xúc động đột ngột đầu tiên; đối với nhà quan sát người châu Âu, chúng xuất
hiện bên ngoài không gian và thời gian, cứ như các nhà điêu khắc, có trong tay
một cỗ máy xóa bỏ thời gian, đã tập trung vào tác phẩm của mình 3.000 năm
lịch sử nghệ thuật và - đứng cách đều giữa Ai Cập và thời Phục Hưng - trong
một khoảnh khắc đã chộp lấy được một sự tiến hóa khởi đầu từ một thời kỳ mà
họ không thể biết được và kết thúc ở cuối một thời kỳ khác, còn chưa được bắt
đầu. Nếu có một nghệ thuật vĩnh cửu, thì là đúng nó đây rồi; nó có từ năm
thiên kỷ trước, hay mới hôm qua, không ai biết được. Nó thuộc loại các kim tự
tháp và cũng thuộc loại các ngôi nhà ở của chúng ta; những hình người, được
chạm khắc trong lớp đá màu hồng mịn màng kia, có thể từ đó bước ra và hòa
lẫn vào xã hội chúng ta. Không một nghệ thuật tạc tượng nào có thể tạo được
một tình cảm yên bình và thân thiết sâu xa hơn, với những người phụ nữ khiêu
khích một cách trong trắng và cái chất nhục dục mẫu tử thích thú đối nghịch
với những bà mẹ - nhân tình và những cô gái cấm cung, cả hai đối lập với
