Loài người đã thực hiện ba ý đồ lớn về tôn giáo để tự giải thoát khỏi sự
truy hại của những người chết, của đau khổ ở thế giới bên kia và những nỗi
kinh hãi do ma thuật. Cách nhau khoảng một nửa thiên niên kỷ, họ đã lần lượt
tìm ra được Phật giáo, Cơ đốc giáo và Hồi giáo; và điều rất đáng chú ý là mỗi
chặng, không hề đánh dấu một bước tiến so với chặng trước, mà đúng ra là
chứng tỏ một bước thụt lùi. Đối với Phật giáo, không có thế giới bên kia; tất cả
chỉ còn là một sự phê phán cơ bản, như nhân loại về sau không bao giờ còn có
được khả năng đó nữa, cuối cùng bậc minh triết đi đến phủ nhận ý nghĩa của
các sự vật và các sinh thể: một thể chế triệt tiêu vũ trụ và tự triệt tiêu chính
mình với tư cách là tôn giáo. Lại một lần nữa rơi vào sợ hãi, Cơ đốc giáo lặp
lại thế giới bên kia, những hy vọng, những đe dọa của nó và cuộc phán xử cuối
cùng ở đấy. Hội giáo chỉ còn mỗi việc để làm tiếp: dồn thế giới thế tục với thế
giới tâm linh lại làm một. Trật tự xã hội được trang điểm bằng uy thế của trật
tự siêu nhiên, chính trị trở thành thần học. Rốt cuộc, người ta đã thay thế thần
linh và ma quỷ mà mê tín chẳng sao làm cho có hình hài sống được, bằng
những ông chủ đã quá ư hiện thực, lại còn cho phép các ông ấy độc quyền một
thế giới bên kia cộng thêm sức nặng của nó vào cái sức nặng đã đủ để gí nát
con người ở thế giới bên này rồi dẫn chứng này bào chữa cho tham vọng của
nhà dân tộc học bao giờ cũng muốn tìm trở về cho đến tân ngọn nguồn. Con
người chỉ thực sự sáng tạo ra những điều lớn lao vào thuở khởi nguyên; dù ở
bất cứ lĩnh vực nào, chỉ bước đầu tiên là có giá trị trọn vẹn. Những bước tiếp
theo ngập ngừng và ăn năn, gắng sức thu hồi lại từng mẩu một đoạn đường đã
đi qua. Florence, thành phố tôi đến thăm tiếp sau New-York, thoạt tiên không
khiến tôi ngạc nhiên: trong kiến trúc và nghệ thuật tạo hình của nó, tôi nhận ra
phố Wall hồi thế kỷ XV. So sánh những người nguyên thủy với các bậc thầy
của thời Phục Hưng và những họa sĩ ở Sienne
với những họa sĩ ở Florence, tôi
có cảm giác về một sự suy thoái: vậy thì, những kẻ đi sau này đã làm gì, nếu
không phải đích xác là tất cả những gì lẽ ra họ không nên làm? Ấy vậy mà họ
vẫn thật đáng cảm phục. Sự vĩ đại được tạo nên từ những bước khởi đầu vững
chắc cho đến nỗi ngay cả những sai lầm, với điều kiện chúng còn mới mẻ, vẫn
còn mê hoặc ta vì vẻ đẹp của chúng.
