chúng lại vừa bởi một dáng vẻ trống rỗng của những lâu dài xây bằng những lá
bài hay những vỏ ốc. Không phải những lâu đài trụ chắc trên nền đất, mà là
những mô hình, cố công một cách vô hiệu đạt đến sự tồn tại thật sự bằng các
vật liệu hiếm và cứng.
Trong các ngôi đền Ấn Độ, thần tượng chính là thần linh; họ ngự trị ở đó, sự
hiện diện thật của họ ở đó khiến ngôi đền quý giá và đáng sợ, và biện minh cho
những sự thận trọng đầy chất sùng đạo: nên mới có việc cửa đóng then cài, trừ
những ngày thần tiếp khách.
Đối với quan niệm này, Hồi giáo và Phật giáo phản ứng theo những cách
khác nhau. Hồi giáo khai trừ và hủy diệt các thần tượng, các nhà thờ của họ trơ
trụi, chỉ có giáo đoàn của các tín đồ khiến chúng nhộn nhịp. Phật giáo thay thế
các thần tượng bằng các tranh ảnh và không hề ngại trưng ra thật nhiều vì
không tranh ảnh nào thực sự là thần linh mà chỉ là gợi lên hình ảnh của thần,
và chính số lượng khiến cho trí tưởng tượng càng phong phú. Bên cạnh thánh
đường Ấn Độ chứa một thần tượng, nhà thờ Hồi giáo trống không, trừ có
người, còn chùa Phật giáo thì đông đúc cả một lô hình nhân. Các trung tâm
Phật giáo Hy Lạp, nơi ta vất vả chen chân giữa một rừng các pho tương, các
tháp và các chùa báo hiệu khu kyong khiêm nhường trên biên giới Mianma, nơi
sắp hàng những dãy tợng nhỏ giống nhau và sản xuất hàng loạt.
Tôi ở trong một ngôi làng người Mogh thuộc địa phận Chittagong vào tháng
chín năm 1950; từ nhiều ngày, tôi đã ngắm nhìn những người phụ nữ mỗi sáng
mang thức ăn tới ngôi chùa cho các nhà sư; trong những giờ nghỉ trưa, tôi nghe
thấy những tiếng cồng ngắt nhịp những lời cầu kinh và những giọng nói trẻ em
ê a bảng chữ cái Mianma. Khu kyong nằm ở rìa làng, trên đỉnh một đồi thấp có
cây cối, giống như những quả đồi mà các họa sĩ Tây Tạng ưa thể hiện phía xa
xa. Dưới chân đồi là jédi, tức là ngôi chùa: trong ngôi làng nghèo nàn này, đấy
chỉ là một căn nhà vách đất, nền nhà hình tròn, xếp thành tầng có bảy bậc đồng
tâm, trong một rào vi hình vuông bằng tre đan. Chúng tôi cởi giày để trèo lên
quả đồi, chân trần bước trên lớp đất sét mịn đẫm nước rất êm. Đây đó trên
đoạn dốc đứng, thấy những cây dứa vừa bị những người dân làng nhổ đi ngày
