Quốc gia São Paulo, lớn bằng nước Pháp, trên những tấm bản đồ năm 1918,
hai phần ba diện tích vẫn còn được ghi chú là “Vùng đất hoang chỉ có những
người Anh-điêng cư trú”, thì vào năm 1935, khi tôi đến đó, không còn lấy một
thổ dân nào nữa, nếu không phải là một nhóm mấy gia đình trú ngụ bên bờ
biển ngày Chủ nhật tới các bãi biển ở Santos bán những thứ được coi là những
đồ vật quý hiếm. May thay, thay cho các vùng ngoại ô của São Paulo, 3.000
cây số sâu trong nội địa, vẫn còn có những người Anh-điêng.
Tôi không thể lướt qua thời kỳ đó mà không nhắc đến với một tình cảm trìu
mến một thế giới khác mà tôi phải chịu ơn Victor Margueritte (người giới thiệu
tôi với đại sứ Brésil) đã giúp tôi thong được nhìn thấy, ông đã giữ tình bạn của
ông đối với tôi, sau một thời gian ngắn ngủi tôi làm thư ký cho ông trong
những năm cuối cuộc đời sinh viên của tôi. Vai trò của tôi là đảm bảo việc xuất
bản một trong những cuốn sách của ông - cuốn Tổ quốc của con người - bằng
việc đến thăm khoảng một trăm các nhân vật ở Paris để giới thiệu với họ cuốn
sách mà Thầy - ông thích dùng cách gọi ấy - ký tặng họ. Tôi cũng còn phải
biên soạn các bản chỉ dẫn và những bài gọi là hồi âm gợi ý cho giới phê bình
viết những bình luận thích hợp. Victor Margueritte còn lưu lại trong ký ức của
tôi, không chỉ vì sự tế nhị trong tất cả cách ứng xử đối với tôi, mà còn vì (đúng
như trường hợp tất cả những gì gây ấn tượng lâu dài đối với tôi) mâu thuẫn
giữa con người và tác phẩm của ông. Tác phẩm càng có vẻ quá giản lược, trúc
trắc dù rất hào phóng bao nhiêu, thì ký ức về con người lại càng đáng ghi tạc
bấy nhiêu. Khuôn mặt ông có nét đẹp và tinh tế hơi nữ tính của một thiên thần
gothic và từ mọi cử chỉ của ông toát ra một vẻ quý tộc tự nhiên đến mức tất cả
mọi tật xấu của ông, trong đó thói phô trương không phải là thứ tệ nhất, không
khiến người ta khó chịu hay tức giận, đến nỗi chúng có vẻ như là dấu hiệu bổ
sung của một đặc quyền huyết thống hay là trí tuệ.
Ông sống mạn quận XVII, trong một ngôi nhà tư sản lớn và cũ nát, nơi ông
được bà vợ chăm sóc tận tình. Ông đã gần như mù và tuổi tác (vốn loại trừ sự
lẫn lộn chỉ có thể có được trong tuổi trẻ giữa các đặc tính về ngoại hình với đặc
tính đạo đức) đã phân rã ra cái cơ thể hẳn ngày xưa từng được ca ngợi là lôi
cuốn thành ra xấu xí và linh hoạt.
