Năm năm trời ở Trường Đại học Sorbonne chỉ thu vào mỗi cái việc học môn
thể dục ấy mà tuy vậy những mối nguy hiểm có thể nhìn thấy rõ. Trước hết là
vì phạm vi của những phục hồi ấy đơn giản đến mức không có vấn đề nào lại
không thể tiếp cận theo cách đó. Để chuẩn bị cho kỳ thi, và thử thách tối cao,
là bài học (sau vài tiếng đồng hồ chuẩn bị, xử lý một vấn đề bất kỳ được bắt
thăm), các bạn học và tôi, chúng tôi đề xuất những đề tài nhố nhăng nhất. Tôi
tự cho là có khả năng trong vòng mười phút có thể chuẩn bị xong một bài nói
dài một tiếng đồng hồ, với những lập luận biện chứng vững chắc, về ưu thế
tương ứng của ô tô buýt và xe điện. Phương pháp không chỉ cung cấp một
chiếc chìa khóa vạn năng, mà còn xui khiến người ta nhìn thấy trong sự phong
phú của các đề tài suy tưởng chỉ mỗi một hình thức duy nhất, bao giờ cũng
giống nhau, với điều kiện đưa vào đó một vài sự chỉnh sửa sơ đẳng: cũng gần
giống như một bản nhạc chỉ rút gọn lại trong một giai điệu, ngay khi ta hiểu
rằng bản nhạc đó được xướng âm lúc thì theo khóa sol và lúc thì theo khóa fa.
Từ cách nhìn ấy, việc giáo dục triết học bồi dưỡng trí thông minh đồng thời lại
làm khô cằn trí tuệ.
Tôi nhận thấy một mối nguy còn nghiêm trọng hơn trong việc nhầm lẫn tiến
bộ của tri thức với sự phức tạp ngày càng tăng của các cấu trúc trí tuệ. Người
ta khuyến khích chúng tôi thực hiện một tổng hợp năng động lấy điểm xuất
phát là những học thuyết kém cỏi nhất để tiến lên đến những học thuyết tinh tế
nhất; nhưng đồng thời (và do mối bận tâm về lịch sử vốn ám ảnh tất cả các
thầy dạy của chúng tôi) phải giải thích những học thuyết này đã từng bước nảy
sinh từ những học thuyết kia như thế nào. Về căn bản, vấn đề không phải là
khám phá ra cái thật và cái giả mà là hiểu xem con người đã từng bước vượt
qua các mâu thuẫn như thế nào. Triết học không phải là ancilla scientiarum, nữ
tỳ và người phụ trợ của công cuộc khám phá khoa học, mà là một lối suy tư
thẩm mỹ của ý thức bởi chính nó. nhiều thế kỷ, ta thấy nó tạo dựng nên những
cơ cấu ngày càng bay bổng và táo bạo hơn, giải quyết những bài toán cân bằng
hay tầm cỡ, phát minh ra những tinh chế logic, và tất cả những cái đó càng có
giá trị hơn khi sự hoàn thiện về công nghệ hay sự gắn kết nội tại càng cao hơn;
giáo dục triết học có thể so sánh với giáo dục một môn lịch sử nghệ thuật tuyên
