bố rằng nghệ thuật gothic nhất thiết phải cao hơn nghệ thuật La Mã, và trong
nghệ thuật gothic, phong cách lòe loẹt hoàn thiện hơn phong cách nguyên thủy,
nhưng ở đấy người ta không cần biết cái gì là đẹp cái gì là không. Cái biểu đạt
chẳng dính dáng gì đến bất cứ cái được biểu đạt nào cả, chẳng còn có quy
chiếu nào nữa. Khéo léo đã thay thế cho ham mê chân lý. Sau nhiều năm bỏ ra
cho các thao tác ấy, tôi thấy mình lại đối mặt với một số tín điều thô sơ không
khác gì nhiều lắm so với những tín điều năm tôi mười lăm tuổi. Có thể là tôi
nhận biết rõ hơn sự kém cỏi của các công cụ đó; ít ra chúng có một giá trị công
cụ khiến chúng thích hợp cho công việc mà tôi đòi hỏi ở chúng; tôi không có
nguy cơ bị lừa phỉnh về tính phức tạp nội tại của chúng, cũng không quên mục
đích thực hành của chúng để mà phải đắm mình chiêm ngưỡng sự xếp đặt tuyệt
vời của chúng.
Song le, tôi đoán biết những nguyên do có tính chất cá nhân hơn trong nỗi
chán ghét nhanh chóng đã làm cho tôi xa rời môn triết học và khiến tôi bám lấy
môn dân tộc học như một chiếc phao cứu sinh. Sau khi trải qua một năm trời
hạnh phúc ở trường Trung học Mont-de-Marsan để xây dựng giáo trình, đồng
thời giảng dạy, ngay từ ngày khai giảng năm học tiếp sau ở Laon nơi tôi được
bổ nhiệm đến, tôi kinh tởm phát hiện ra rằng toàn bộ phần còn lại của đời tôi sẽ
là nhắc lại giáo trình đó. Mà, đầu óc tôi có cái đặc tính, hẳn là một khuyết tật,
là tôi rất khó cố định nó hai lần vào cùng một đối tượng. Thông thường, cuộc
thi lấy bằng thạc sĩ được coi như một lần thử thách vô nhân đạo mà sau khi kết
thúc, chỉ cần có chút ít mong muốn, là ta dứt khoát được nghỉ ngơi. Đối với
tôi, thì ngược lại. Đỗ xong kỳ thi đầu tiên, là người ít tuổi nhất trong đám thí
sinh, tôi dễ dàng chiến thắng trong cuộc chạy đua qua các học thuyết, các lý
thuyết và giả thuyết. Nhưng chính là sau đó nỗi khổ hình của tôi mới bắt đầu:
tôi sẽ không tài nào đọc thành tiếng những bài giảng của tôi, nếu như tôi không
dành cả năm để xây dựng một giáo trình mới. Nỗi bất lực này lại càng thêm
khó chịu khi tôi giữ vai trò là người giám sát: bởi vì, khi rút thăm các câu hỏi
trong chương trình, thậm chí tôi không biết các thí sinh sẽ phải trả lời tôi như
thế nào. Thí sinh yếu kém nhất dường như đã nói ra đầy đủ tất cả. Cứ như là
các đề tài tan biến đi trước mắt tôi chỉ do cái điều duy nhất là tôi đã từng một
lần gán suy nghĩ của tôi cho họ.
