chuẩn. Trong cả hai trường hợp, nhà nghiên cứu lập tức được đặt trước những
hiện tượng trông bên ngoài không có thể xuyên thấu vào được; trong cả hai
trường hợp, để kiểm kê và đánh giá những yếu tố của một tình thế phức tạp,
anh ta phải huy động những phẩm chất tinh tế: nhạy cảm, tinh ý và có khiếu.
Tuy nhiên, cái trật tự gia nhập vào một tổng thể thoáng nhìn rời rạc, không hề
là ngẫu nhiên, cũng không hề tùy tiện. Khác với lịch sử của các nhà sử học,
lịch sử của nhà địa chất cũng như của nhà phân tâm học tìm cách phóng chiếu
vào trong thời gian, có phần theo lối một bức tranh sống động, một số đặc tính
cơ bản của thế giới vật chất hay tâm lý. Tôi vừa nói đến bức tranh sống động;
quả vậy, trò chơi “những tục ngữ đang vận hành” cung cấp hình ảnh chất phác
của một công việc có nội dung là giải thích mỗi một cử chỉ như là sự tiếp nối
trong thời gian của một số sự thật vĩnh hằng, mà các tục ngữ cố khôi phục
dáng vẻ cụ thể trên bình diện đạo đức, mà ở những lĩnh vực khác, được gọi
đích xác là các điều luật. Trong mọi trường hợp, một sự thu hút tính tò mò
thẩm mỹ có thể cho phép đạt đến tri thức chẳng hề thua kém.
Năm mười bảy tuổi, tôi được truyền thụ chủ nghĩa Marx từ một nhà xã hội
chủ nghĩa trẻ tuổi người Bỉ, quen biết trong kỳ nghỉ hè và nay là đại sứ của
nước ông ở nước ngoài. Việc đọc Marx lại càng khiến tôi cảm kích hơn do đây
là lần đầu tiên, thông qua tư tưởng lớn này, tôi được tiếp cận với trào lưu triết
học đi từ Kant đến Hégel: tôi phát hiện ra cả một thế giới mới. Kể từ lúc đó,
nhiệt tình này không bao giờ suy giảm và rất hiếm khi tôi cố tháo gỡ một vấn
đề xã hội học hay dân tộc học mà lại không, trước hết, hâm nóng lại tư duy của
mình bằng vài trang của cuốn Ngày 18 tháng Sương mù của Louis Bonaparte
hoặc cuốn Phê phán kinh tế chính trị. Vả chăng vấn đề không phải là xem liệu
có phải Marx đã tiên đoán đúng bước phát triển này hay bước phát triển khác
của lịch sử. Tiếp sau Rousseau, và dưới một hình thức theo tôi là quả quyết,
Marx đã chỉ ra rằng môn khoa học xã hội không còn được xây dựng trên bình
diện những biến cố cũng như môn vật lý từ những dữ kiện của cảm tính: mục
đích là thiết lập một khuôn mẫu, nghiên cứu các đặc tính của nó và những cách
thức phản ứng khác nhau của nó trong phòng thí nghiệm, để sau đó áp dụng
những quan sát ấy vào việc cắt nghĩa những gì đang diễn ra theo kinh nghiệm
và có thể cách rất xa với các dự đoán.
