Kinh Dịch. Dịch là sách tướng số để bói toán xem cát, hung và lại là sách
lý học, giải thích lẽ biến hóa của trời đất và sự hành động của muôn vật, tức
là bộ sách rất trọng yếu của Nho giáo. Nguyên người Tàu về đời thượng cổ
tin rằng ở trong trời đất có lẽ âm, lẽ dương, lúc ẩn lúc hiện, không biết thế
nào mà so lường được. Lẽ âm, lẽ dương bất trắc ấy là quỉ thần, thường can
thiệp đến việc lành việc dữ của người ta, cho nên khi có công việc gì là phải
bói để xem ý quỉ thần. Cách bói thì dùng mai rùa gọi là bốc
卜 hay là dùng
cỏ thi gọi là phệ
筮.
Vua Phục Hi (4477 - 4363 trước Tây lịch kỷ nguyên) nhân có Hà đồ mới
vạch thành ra quẻ. Lấy cái vạch liền ̶ ̶ mà biểu thị lẽ dương, và cái vạch
đứt ̶ ̶ mà biểu thị lẽ âm.
Dương là cơ, âm là ngẫu. Mỗi cái vạch liền hay cái vạch đứt gọi là một hào;
xếp ba hào, hoặc vạch liền cả, hoặc vạch đứt cả, hoặc vạch liền xếp lẫn với
vạch đứt, đặt thành ra bát quái
八卦 là: Kiền 乾 ☰ (trời), Đoái 兌 ☱ (đầm),
Ly
離 ☲ (lửa), Chấn 震 ☳ (sấm), Tốn 巽 ☴ (gió), Khảm 坎 ☵ (nước), Cấn
艮 ☶ (núi), Khôn 坤 ☷ đất). Tám quẻ ấy xếp theo thứ tự như thế, gọi là
tiên thiên bát quái
先天八卦. Lấy mỗi quẻ trong tám quẻ ấy mà lần lượt đặt
chồng lên nhau, thành ra 64 quẻ. Mỗi quẻ có 6 hào, như Kiền
, Khôn
, Truân
, v.v.
Ba vạch dưới là quẻ nội, ba vạch trên là quẻ ngoại.
Đến đời vua Hạ Vũ (2205 - 2167 trước Tây lịch kỷ nguyên) nhân có Lạc
thư mà đặt ra cửu trù
九疇, để làm biểu lý với bát quái của vua Phục Hi.
Những quẻ của vua Phục Hi là để vẽ các tượng âm dương ra; những trù của
vua Vũ, là để tính cái số ngũ hành là thủy
水, hỏa 火, mộc 木, kim 金, thổ
土.
Những quẻ Dịch đời trước để lại, chỉ vẽ ra thành quẻ mà không có văn tự.
Chắc là thuở ấy những người học Dịch chỉ học truyền miệng mà thôi, vì cái
học ấy chính là cái học tâm truyền. Mãi đến đời vua Văn Vương nhà Chu,
khi Ngài phải giam ở ngục Dữu Lý (1144 -1142). ngài mới diễn lại những
quẻ Dịch mà đặt ra hậu thiên bát quái
後天八卦 xếp theo thứ tự như sau
này: Kiền
乾 ☰ (cha), Khảm 坎 ☵ (trung nam). Cấn 艮 ☶ (thiếu nam).
