Chấn
震 ☳(trưởng nam), Tốn 巽 ☴ (trưởng nữ), Ly離 ☲ (trung nữ), Khôn
☷ 坤 (mẹ), Đoái 兌 ☱ (thiếu nữ).
Ngài lại theo hình từng quẻ mà cắt nghĩa cái toàn ý cả quẻ ra, gọi là Thoán
từ
彖辭để định nghĩa cát, hung trong một quẻ. Đến đời con Ngài là Chu
Công Đán lại cắt nghĩa từng hào trong quẻ, gọi là Hào từ
爻辭 để định
nghĩa cát, hung trong một hào. Song sự học Dịch là sự học tâm truyền, chỉ
để người nọ truyền cho người kia mà thôi, cho nên những lời của Văn
Vương và Chu Công dùng để cắt nghĩa rất là vắn tắt và có lắm câu ý nghĩa
xa xôi lơ lửng, thật khó hiểu. Ấy là Kinh Dịch trước đời Khổng Tử chỉ có
thế mà thôi.
Đại để, những quẻ Dịch là nhân sự biến đổi của âm dương mà đặt ra, để
xem sự cát, hung, tất là chủ về sự bói toán. Trong 64 quẻ Dịch đều nói cái lẽ
cát, hung, tiêu, trưởng và cái đạo tiến, thoái, tồn, vong. Thánh nhân đời
trước hình như có ý đem những lẽ ấy mà xét sự thịnh, suy, hay, dở ở đời, để
khuyên răn người ta. Xem như quẻ Thái, quẻ Bĩ, quẻ Kiển, quẻ Giải, đều
ngụ ý ấy cả. Trong quẻ nào cũng chỉ có âm, dương biến hóa thay đổi.
Dương là biểu hiệu chỉ Trời, chỉ quân tử, chỉ cái mạnh, cái sáng, sự hay, đời
thịnh; âm là biểu hiệu chỉ đất, chỉ tiểu nhân, chỉ cái yếu, cái tối, sự dở, đời
suy. Âm, dương tức là hai cái tương đối nhau để sinh hóa trong vũ trụ. Cho
nên xem Dịch thì phải hiểu rằng không bao giờ có cái gì là đơn nhất tuyệt
đối: đạo âm không phải là bao giờ cũng tiểu nhân, hễ có hại cho đạo dương,
thì mới là tiểu nhân, chứ giúp được cho đạo dương, thì lại là quân tử; cũng
như điều lợi không phải là bao giờ cũng bất thiện, hễ có hại cho điều nghĩa,
thì mới là bất thiện.
Vậy nói Dịch là nói sự biến đổi để theo đạo. Đạo ấy là nhân nghĩa trung
chính: theo đạo ấy là theo lẽ phải, lẽ hay mà sửa mình, chứ không phải theo
đạo ấy để làm những điều trái lẽ công chính. Cho nên mới nói: “Dịch vi
quân tử mưu, bất vi tiểu nhân mưu
易爲君子謀，不爲小人謀: Đạo Dịch
chỉ mưu cho người quân tử, chứ không mưu cho kẻ tiểu nhân”.
Đến đời Khổng Tử, Ngài mới theo những Thoán từ của Văn Vương và Hào
từ của Chu Công, và lấy nhân sự thiết thực mà cắt nghĩa thêm ra cho rõ, tức
