I. TÂM HỌC TRIẾT LÝ
Tính thiện. Cái học uyên nguyên của Mạnh Tử là ở tâm học, trước sau chú
trọng ở chữ tâm và chữ tính. Ông lý hội được lời Khổng Tử nói ở thiên Hệ
từ trong Kinh Dịch rằng: “Nhất âm nhất dương chi vị đạo, kế chi giả thiện
dã, thành chi dã tính dã
一陰一陽之謂道，繼之者善也，成之者性也” và
ở sách Luận Ngữ rằng: “Tính tương cận dã, tập tương viễn dã
性相近也，
習相遠也” và ở sách Trung Dung rằng: “Thiên mệnh chi vị tính 天命之謂
性” mà biết rằng tuy Ngài không nói tính thiện hay tính ác, nhưng đã gọi
tính là cái của Trời phú cho, thì tính tất là phải thiện. Đây ta phải hiểu rõ
chữ tính của Khổng giáo khác nghĩa chữ tính của người ta thường dùng.
Người ta thường nói tính là nói gồm tất cả các nết tốt, nết xấu tự nhiên ở
trong tâm thần của một vật nào, tức là nói cả cái toàn thể sinh hoạt của vật
ấy. Khổng giáo không hiểu như thế nào, cho tính là cái phần thiên lý của
Trời phú cho, có đủ nhân, nghĩa, lễ, trí, tức là cái minh đức nói ở đầu sách
Đại Học. Mạnh Tử theo cái ý chỉ ấy mà lập ra thuyết tính thiện.
Thuở ấy có người nói: “Hữu tính thiện, hữu tính bất thiện
有性善，有性不
善: Có tính thiện, có tính bất thiện”. Có người lại nói: “Tính khả dĩ vi thiện,
khả dĩ vi bất thiện
性可以為善，可以為不善: Tính có thể làm thiện, có thể
làm bất thiện”. Cáo tử thì nói: “Tính vô thiện, vô bất thiện
性無善，無不善
也: Tính không thiện, không bất thiện”, nghĩa là tính không thiện không ác
gì cả. Cáo tử lại nói: “Sinh chi vị tính
生之謂性: Sinh hoạt ở đời là tính”, và
lại ví: “Tính do kỷ liễu dã, nghĩa do bôi quyền dã, Dĩ nhân tính vi nhân
nghĩa, do dĩ kỷ liễu vi bôi quyền
性，猶杞柳也;義，猶桮棬也. 以人性為
仁義，猶以杞柳為桮棬: Tính như cây kỷ, cây liễu, nghĩa như cái chén, cái
thìa, lấy tính người làm việc nhân, việc nghĩa, cùng như lấy cây kỷ, cây liễu
làm cái chén, cái thìa”. Cái cây mọc lên, lớn lên, theo lẽ tự nhiên, rồi ta chặt
cây gỗ làm các thứ đồ dùng; dùng làm cái gì thì nó ra cái ấy, cũng như là
tính thì cứ theo lẽ tự nhiên mà sinh trưởng, rồi bắt theo nhân nghĩa thì là
nhân nghĩa, bắt theo bạc ác thì là bạc ác. Cáo tử lại ví tính như nước: “Tính
