Muốn cho sự tiến hóa mỗi ngày một hơn lên thì cần phải có cái học cao
viễn hoằng đại, chứ nếu đã bó buộc nhân trí vào một cái khuôn nhất định,
nhỏ hẹp không bao giờ được thay đổi, thì nhân trí còn mở mang ra sao
được? Cái lối chuyên chế nhỏ hẹp ấy dù có lợi nữa thì cũng chỉ có lợi được
một thời, mà cái hại đến mấy mươi đời.
Cái học của Tuân Tử sở dĩ kết quả thành ra cái chủ nghĩa hẹp hòi và công
dụng và cái chính sách chuyên chế, là càn bản ở cái thuyết tính ác. Đã cho
cái tính người ta là ác thì tất nhiên phải dùng cái chính sách chuyên chế mà
trừng trị. Đó là vì Tuân Tử không đạt tới cái lý siêu việt hình nhi thượng và
lại kíp về việc cứu thời, cho nên mới lập ra cái thuyết ấy. Hậu nho lấy điều
ấy mà chê Tuân Tử, nhất là đến đời Tống, các nho giả công kích cái thuyết
tính ác kịch liệt hơn nữa, thật là không lầm vậy.
Xét kỹ về đường thực dụng thì Mạnh Tử và Tuân Tử tuy mỗi người có một
ý kiến cao, thấp khác nhau, nhưng hai người cùng theo một mục đích:
Mạnh Tử nói tính thiện là khuyên người ta làm điều lành, mà Tuân Tử nói
tính ác là răn người ta làm điều ác. Hai ông đều có ý khuyến miễn người ta
làm điều thiện, bỏ điều ác. Nếu ta đem hai cái thuyết ấy mà so với cái nghĩa
câu tính tương cận
性將近 của Khổng Tử thì thấy rõ mỗi thuyết thiên về
một mặt. Nói tính thiện thì không nhận có hạng hạ ngu, mà nói tính ác thì
không nhận có bậc thượng trí. Chẳng qua là hai ông đều bởi cái lòng giận
thì, ghét tục mà nói ra như thế. Tuy nhiên hai ông vẫn không lấy Khổng Tử
làm quyền hành, cho nên dẫu có quá và bất cập, cũng không mất cái tiếng là
bậc đại hiền trong Nho giáo, Vậy nên từ đời Tần, đời Hán, đến đời Đường,
các học giả thường để Tuân Tử đứng ngang với Mạnh Tử.
Cái học của Tuân Tử, tuy về sau vẫn có thế lực, nhưng không bằng cái học
của Mạnh Tử, là vì cái học của Tuân Tử thấp và hẹp. Cũng vì thế mà sách
của Mạnh Tử thì từ xưa đã có bọn bác sĩ truyền tập, chú thích rõ ràng, cho
nên có nhiều người đọc. Sách của Tuân Tử thì trước nhà Đường không thấy
có ai chú thích, và lại biên đi, chép lại càng ngày càng sai lạc thêm, có chỗ
thì chữ nọ viết ra chữ kia, có chỗ thì thừa ra mấy chữ, có chỗ lại thiếu đi
hàng mấy câu, cú đậu hồ đồ, mạch lạc không được phân minh. Bởi vậy có
