THIÊN X. CUỐI ĐỜI CHIẾN QUỐC VÀ ĐỜI NHÀ TẦN: THỜI
KỲ TRUNG SUY CỦA NHO GIÁO
(247 - 202 trước Tây lịch)
Nho giáo truyền đến đời Chiến Quốc phải một thời trung suy. Tình thế xã
hội Tàu thuở ấy loạn lạc đến cực điểm: phong tục bại hoại, luân thường đổ
nát, vua chúa các nước chỉ chăm lo việc chiến tranh, hết nước này đánh
nước nọ thì đến nước nọ đánh nước kia, việc can qua không lúc nào nghỉ; ở
ngoài thì có cường Tần hà hiếp và xâm lược, ở trong thì việc chính trị rối
loạn. Những nhà học giả phần nhiều hoài bão cái tư tưởng hoài nghi của họ
Lão, họ Trang, khuynh hướng về mặt tiêu cực, cho đời người có hạn, mà sự
trí thức thì vô cùng, dẫu có học tập tìm kiếm cũng không biết thế nào là thật
phải, thế nào là thật trái. Bởi cái tư tưởng hoài nghi ấy cho nên người ta bỏ
mất cái lòng tín ngưỡng về chân lý và sự tiến hóa. Còn những người muốn
cứu đời thì thấy sự học cao xa không có ích ngay cho việc đương thời, đều
chú trọng ở sự công dụng thiển cận, và thiên về mặt hình pháp, chủ trương
cái thủ đoạn chuyên chế mà bắt buộc nhân chúng phải phục tùng những nhà
có quyền thế. Vì những lẽ ấy, các học phái đều mất dần đi, chỉ còn lại cái
học phái hình danh, chuyên chú về mặt chính trị.
Nho giáo vốn là cái học tích cực có cái tông chỉ rất cao minh, thế mà đến
bấy giờ cũng biến thiên ra cái học chuyên trị về mặt hình pháp, chỉ cầu lấy
sự công dụng hẹp hòi trước mắt. Ấy là đủ biết cái học thuật ở cuối đời
Chiến Quốc đã suy kém lắm vậy,
Sự biến thiên ấy có thể chia ra làm ba độ. Lúc đầu Khổng Tử lấy “nhân” mà
dạy người ta cách đối thời dục vật, tức là lấy cái trực giác mẫn nhuệ mà
theo thiên lý để xử trí mọi việc cho hợp thời thuận lý, khiến vạn vật các đắc
kỳ sở và giữ được cái sinh thú ở đời, Thật là một sự học có thái độ rất ung
dung hoằng đại, đáng làm cơ sở cho sự học của người quân tử.
Cái học ấy truyền được hơn một trăm năm, Mạnh Tử lại phát minh ra cái
mối tâm học rõ ràng hơn nữa. Ông dạy người ta giữ lấy cái bản tâm rất linh
diệu, tự nó sáng suốt, khiến ta biết rõ chân lý ở đời. Theo cái học của ông
