NHO GIÁO - Trang 29

thì nay ta phải dùng cả trực giác và lý trí. Trực giác là để biết, mà lý trí là để
kiểm soát. Đó là phương pháp của khoa học ngày nay phải như thế. Không
có phương pháp ấy không phải là khoa học.
Nay ta ở vào thời đại khoa học đang tiến bộ, ta không thể trở lại theo lối
sinh hoạt thời cổ được. Song cái tinh thần của Nho giáo vốn có phần rất mỹ
mãn, vả đã có rễ ăn sâu xa vào tủy não của người mình. Nếu ta không hiểu
tinh thần ấy cho đến nơi đến chốn, chưa gì đã vội đem cất bỏ đi, thì vị tất đã
lợi cho tương lai của xã hội mình. Vậy nên mong rằng ta giữ được cái nền
đạo đức cũ mà tham chước với sự sinh hoạt đương thời, để cho tâm với trí
cùng tiến hóa, cùng điều hòa được với nhau, thì có lẽ cái đạo của thánh hiền
cũng có thể sáng rõ ra được, và nhân loại không đến nỗi lờ mờ như người đi
đêm vậy. Nho giáo trọng sự chính tâm, tu thân, nhưng vẫn lấy điều trí tri,
cách vật làm cốt yếu. Vậy đem Nho giáo mà dung-hợp với khoa học ngày
nay, tưởng cũng không phải là trái với tông chỉ của Khổng, Mạnh, phải tùy
thời mà biến đổi. Miễn là lúc nào cũng giữ lấy nhân nghĩa làm gốc, thì càng
thay đổi bao nhiêu lại càng thích hợp với cái chủ nghĩa của Nho giáo bấy
nhiêu.
Nho giáo truyền đến đời Tây Hán, vì nhờ có quân chủ bảo hộ mới thịnh
hành dần dần lên. Song lúc Hán sơ, Lão giáo và Mặc giáo còn đang có thế
lực, Nho giáo chưa chiếm được độc quyền ở trong xã hội Tàu. Đến cuối thế
kỷ thứ hai trước Tây lịch kỷ nguyên, vua Vũ Đế nhà Hán nghe lời thỉnh cầu
của Đổng Trọng Thư, mới bắt các học giả phải chuyên trị lục nghệ và bãi
truất bách gia. Từ đó về sau Nho giáo thành ra quốc giáo và những người
nho học mới chiếm được địa vị tôn trọng ở triều đường. Kế đến đời Đông
Hán vào quãng thế kỷ thứ nhất sau Tây lịch kỷ nguyên, Nho giáo mới thật
là cực thịnh. Vì thuở ấy không những là những người nho học được trọng
dụng ở triều đình mà thôi, còn có các danh nho mở trường dạy học, môn đệ
có khi đông đến hàng mấy ngàn người, đem Nho giáo truyền bá ra khắp chỗ
dân gian. Ấy là thời đại Nho giáo thịnh đến cực điểm.
Song cũng vì Nho giáo chiếm được cái quyền độc tôn, mà thành ra có nhiều
điều hư hỏng. Vì theo lẽ tự nhiên của trời đất, thì trong thế gian không có
cái gì là cái không biến. Có biến thì mới sống, không biến là chết Đó là cái