NHO GIÁO - Trang 30

lẽ huyền bí của tạo hóa, dẫu có muốn thế khác, cũng không sao được. Học
thuyết, tông giáo, chinh trị nào cũng vậy, hễ không theo công lệ ấy, đều là
hư hỏng cả. Phàm khi đã nhận một cái hình thức làm nhất định, ai cũng cho
là hoàn toàn, không dám phê bình đến, không dám sửa đổi gì nữa, lâu ngày
thành ra cái vỏ cứng, rồi cứ khô dần đi, không có cái khí sinh hoạt làm cho
ngày ngày càng mới thêm, càng tươi tốt thêm, thì tất là cái tinh thần mất
mòn đi, sau chỉ còn có cái xác không mà thôi. Ấy là chính lúc Nho giáo cực
thịnh, tức là lúc bắt đầu suy vậy.
Về sau các học giả lại thiên về mặt khoa cử, tuy nói là chủ lấy Nho giáo làm
cốt, song chỉ chuyên trị về đường từ chương thi phú, gây thành cái học hư
văn. Mãi đến thế kỷ thứ XI và XII sau Tây lịch kỷ nguyên, bọn Tống nho vì
có cái ảnh hưởng Lão học và Phật học, mới đem tinh thần Nho giáo mà phát
huy ra. Nhưng tập tục đã lâu đời, cái lưu lệ vẫn không bỏ đi được, và bọn
Tống nho lại thường hay câu nệ về những tiểu tiết, thành thử cái tông chỉ
của Nho giáo cứ sai lầm mãi. Tuy vậy, bọn Tống nho cũng đã vãn hồi được
ít nhiều cái tinh thần của Nho giáo cũ, nhưng sau thời đại trung hưng ấy,
Nho giáo qua sang đời Minh, đời Thanh, lại kết thành một thứ vỏ khô, cứng
cỏi hơn trước. Bởi thế cái tinh thần lại càng suy nhược lắm nữa.
Đến nay thời cục biến đổi, thế lực tân học mạnh lên, lòng người thiên về
đường trí xảo, tình cảm càng ngày càng đơn bạc, văn hóa vật chất cực thịnh.
Nho giáo tự hồ cái nhà cũ đã hẩm nát hết cả, động đến là đổ bẹp xuống. Đó
là lỗi của bọn Nho học không biết theo đúng tông chỉ của Khổng Tử, phải
tùy thời mà biến đổi cho hợp lẽ tự nhiên, cho nên mới thành ra kết quả tồi
tụy như ngày nay. Giả sử ta biết nhận cái lỗi ấy, rồi tìm cách mà sửa đổi lại
cho hợp thời, thì biết đâu sau này Nho giáo dung hòa với khoa học, lại
không thành ra cái học có giá trị lắm hay sao?
Dẫu thế nào mặc lòng, có một điều là ai đã hiểu tường tận tông chỉ Nho
giáo, thì cũng phải công nhận là một đạo rất cao minh của nhân loại đã phát
huy ra từ xa đến nay. Tuy rằng người ta đem thi hành ra không được hoàn
toàn, có nhiều người hiểu lầm, song ai đã tâm đắc cái tinh thần, thì cũng có
cái nhân cách tôn quý đặc biệt, khác hẳn người thường.