I. TÌNH TRẠNG NHO GIÁO ĐỜI HÁN
Từ đời Mạnh Tử trở đi, Nho giáo cùng ngang thế lực với Lão giáo và Mặc
giáo, rồi đến cuối đời Chiến Quốc, hình danh học hay pháp học hưng thịnh
lên, các nhà có quyền thế khuynh hướng về mặt pháp luật và khinh bỉ bọn
nho học, thành thử Nho giáo mới phải một độ trung suy. Đến đời Tây Hán,
Nho giáo mới dần dần tiến lên, cố đủ thế lực át được cả các học phái khác,
và chiếm được cái địa vị nhất tôn trong xã hội Tàu. Kế đến đời Đông Hán,
thì Nho giáo cực thịnh, không những là những người Nho giáo đều được
trọng dụng ở triều đình, mà đến chỗ dân gian đâu đâu cũng tôn sùng Nho
giáo.
Tuy nhiên Nho học ở đời Lưỡng Hán bề ngoài thì thật thịnh, mà bề trong thì
kém đời trước nhiều. Vì sự học thời ấy chỉ chú trọng ở lối huấn hỗ và lối từ
chương mà thôi. Lối huấn hỗ tuy có cái lợi làm cho nghĩa sách sáng rõ ra,
nhưng lại chỉ chăm chăm ở từng câu, từng chữ, mà bỏ mất cái ý nghĩa
hoằng đại. Bởi thế cho nên trong thời ấy không có mấy người học quán
xuyến được cái đạo thâm viễn của thánh hiền, cũng vì thế mà Nho học thuở
ấy có phần hoành bác hơn đời xưa, nhưng lại kém phần uyên thâm. Đó là
cái đặc sắc của Hán nho vậy.
Tình thế Nho giáo lúc Hán sơ. Nhà Tần mất rồi, trong nước có hai người
nổi lên tranh nhau là Hán Vương Lưu Bang và Tây Sở Vương Hạng Vũ.
Hai người đánh nhau trong năm năm, sau Hán Vương diệt được Tây Sở,
thống nhất thiên hạ, rồi lên ngôi hoàng đế, tức là vua Cao Tổ nhà Hán.
Vua Cao Tổ khi mới khởi lên, còn quen cái thói thuở ấy, hay khinh bỉ
những người nho học, hơi có việc gì trái ý thì mắng nhiếc, gọi là bọn thụ
nho, thậm chí có khi vứt cả mũ của bọn nho sinh xuống đất và lại làm cho ô
uế thêm nữa. Cao Tổ thường mắng Lục Giả rằng: “Nãỉ công cư mã thượng
nhi đắc thiên hạ, an sự Thi, Thư
乃公居馬上而得天下，安事詩書: Ta
ngồi trên mình ngựa mà được thiên hạ, sao phải học Thi, Thư”. Tuy vậy,
Cao Tổ là người có tài trí, biết phân biệt hiền ngu, cho nên bọn bác sĩ cũ
