mờ đục, quốc sự càng ngày càng dở, bọn danh sĩ bị vạ đảng cố
, hoặc
người ta độc hành, đều thực tiễn những điều nhân nghĩa, bỏ mình không đổi
cái tiết. Đời loạn mà người giỏi vẫn có nhiều. Người nhường tước, kẻ
nhường của, sách sử chép không xuể.Có người ở xa nghin dặm, kíp đến cứu
nạn, hoặc có người nối gót nhau đến phạm oai vua mà can ngăn. Luận giả
cho là: “Sau đời Tam Đại cái phong tục hay không bao giờ hơn đời Đông
Hán”.
Sách Nam sử của Lý Diên Thọ
李延壽 chép truyện Nam Triều, trong đời
Nam Bắc Triều nói rằng: “Ở đời Hán, kẻ sĩ vụ lấy việc tu thân, cho nên
trung hiếu thành tục, đến những kẻ quý hiển không bởi đó thì không có lối
nào khác nữa”.
Cố Đình Lâm
顧亭林 tức là Cố Viêm Võ 顧炎武, một nhà danh nho cuối
đời Minh và đầu đời Thanh, chép trong sách Nhật tri lục
日知錄 nói về đời
Hán rằng: “Ai có danh vọng thì vua dùng, cho nên người trung chính, liêm
khiết được hiển vinh ở đời; ai bỏ mất danh vọng thì vua không dùng, những
kẻ cậy xa xỉ tham lợi, thì ở nhà suốt đời, không ai biết đến. Thế mà cũng có
một vài bọn giả dối, nhưng còn hơn để thả rong cho người ta ngang tàng
làm điều lợi”. Có chỗ ông lại nói rằng: “Tuy không khiến được người trong
thiên hạ lấy nghĩa làm lợi, nhưng còn khiến được lấy danh làm lợi”.
Xem vậy, thì biết danh tiết thật là cái kết quả rất hay của bọn nho học đời
Đông Hán. Nhờ có cái kết quả ấy, cho nên mới định được dân chí, và giữ
được cái phận vua tôi rất vững bền. Phạm Ủy Tôn
范慰宗 tức là Phạm Việp
范曄, đời Nam Tống (Nam Bắc Triều) làm bộ Hậu Hán thư, nói ở thiên
Nho lâm truyện luận rằng: “Khoảng Linh đế và Hoàn Đế nhà Đông Hán,
quân đạo nhiều điều xấu xa. Kỷ cương trong triều ngày càng hư hỏng, cái
nền nước vỡ lở, từ kẻ trung tín trở xuống chẳng ai là chẳng biết nước sắp
mất, thế mà những người bầy tôi quyền cường vẫn phải bỏ cái mưu làm sự
thoán đoạt, bậc hào tuấn chịu khuất giữ cái nghĩa làm kẻ bỉ sinh”. Ông lại
nói ở thiên Tá hùng truyện luận rằng: “Sở dĩ nghiêng mà chưa đổ, lún mà
không nát, há lại không phải là cái tâm lực của nhân nhân quân tử hay sao?”
Đó thật là nhờ cái kết quả về cái học trọng danh tiết vậy.
