“Tôi xem quãng trời đất và người quan hệ với nhau rất đáng sợ vậy. Khi
quốc gia sắp bị hư hỏng về sự mất đạo, Trời đem tai biến để trách bảo. Đã
trách bảo mà người không biết tự xét, Trời đem quái dị để làm cho sợ hãi.
Thế mà người vẫn không biết đổi, thì sự bại vong mới đến. Lấy đó mà xem,
thì thấy rõ lòng Trời đối với đấng nhân quân vẫn có lòng nhân ái, mà muốn
trước ngăn sự loạn vậy. Trừ ra những đời rất vô đạo, còn thì lòng Trời đều
muốn phù trì mà an toàn cho cả. Cái việc của người ứng lại với lòng Trời,
cốt ở hai chữ “cường miễn
強勉” mà thôi. Cường là mạnh mẽ; miễn là cố
gắng. Cường miễn về sự học vấn thì nghe và thấy rộng, mà biết càng sáng;
cường miễn về sự hành đạo thì được tiến thêm mà thành công to, ấy đều có
thể kéo lại những cái sắp mất, nói đến được những chỗ chưa đến, mà có
thành hiệu lập tức vậy. Đạo là cái đường theo đó mà thích hợp với sự trị
vậy; nhân, nghĩa, lễ, nhạc đều là cái khí cụ sẵn của sự trị vậy. Cho nên đấng
thánh vương đã mất, mà con cháu được an ninh lâu dài đến vài trăm năm,
đều là cái công của lễ nhạc giáo hóa vậy, Đạo nhà Chu suy ở đời vua U, vua
Lệ, không phải là đạo mất, chỉ vì vua U, vua Lệ không biết theo đạo vậy.
Đến đời vua Tuyên Vương nhớ đến công đức tiên vương đời trước, dấy lại
những điều bỏ, sửa lại những điều tệ, làm cho sáng cái công nghiệp của vua
Văn, vua Vũ, đạo nhà Chu lại rực rỡ dấy lên. Cho nên trị hay loạn, phế hay
hưng là bởi người, chứ không phải là trời đã định ra số mệnh mà không đổi
lại được. Tôi nghe: Mệnh là cái lệnh của Trời, tính là cái chất của sự sinh,
tình là cái dục của người. Hoặc sống lâu hay chết non, hoặc nhân hậu hay bỉ
bạc đều theo ở trong cái khuôn mà thành ra, chứ không phải là có hoàn toàn
sẵn bao giờ. Cho nên vua Nghiêu, vua Thuấn làm điều đức, vì dân nhân hậu
mà sống lâu, vua Kiệt, vua Trụ làm điều bạo ngược, thì dân bỉ bạc mà chết
non. Người trên hóa người ta dưới, người dưới theo người trên, giống như
đất ở trong khuôn bởi tay người nặn, loài kim ở trong lò bởi tay người đúc,
thế chính là cái nghĩa của câu: “Tuy chi tư lai, động chi tư hòa
綏之斯來，
動之斯和”. Vậy, đấng vương giả khi muốn làm cái gì nên tìm cái manh mối
ở Trời. Cái to nhất của đạo Trời là âm dương. Dương là đức, âm là hình.
Hình chủ về sự sát, đức chủ về sự sinh, cho nên dương thường ở vào mùa
hạ, cốt để sinh dục, trưởng dưỡng cho muôn vật; âm ở vào mùa đông, thu
