cha, nước có vua, thiên hạ có đế, thì vũ trụ phải có một đấng nào làm chủ.
Nhưng vũ trụ mênh mông mà chỗ nào cũng thấy tầng trời xanh xanh bao
bọc khắp cả mọi nơi, người ta mới nghĩ ra ông Trời. Chắc lúc đầu người
Tàu cũng cho ông Trời như là một ông nguyên hậu ở dưới trần gian này,
vậy nên mới gọi ông Trời là Đế, hay là Thượng Đế
上帝. Thượng Đế ở trên
trời cai quản cả bách thần và vạn vật ở trong vũ trụ, và lại là một đấng chí
nhân hay thương dân. Kinh Thi nói rằng: “Hoàng hỹ thượng đế, lâm hạ hữu
hách, giám quan tứ phương, cầu dân chi mạc
皇矣上帝， 臨下有赫， 監
觀四方， 求民之莫: Đức Thượng Đế rất lớn, soi xuống dưới rất rõ ràng,
xem xét bốn phương để tìm sự khốn khổ của dân mà cứu giúp”. Vậy nên
người bao giờ cũng phải kính và sợ Trời. Kính Trời và sợ Trời là cơ bản đạo
đức của người Tàu.
Tư tưởng về vũ trụ. Nhưng đó vẫn là quan niệm thuộc về phần hình thức,
chưa phải là lý tưởng của những bậc hiền triết. Dần dần về sau những người
trí thức nghĩ ngợi sâu xa, mới hiểu rằng không lẽ ông Trời lại nhỏ hẹp như
người ta và cũng có hình dáng như ta được, tất là một cái lý chí linh, chí
diệu, làm chủ tể cả muôn vật. Muôn vật sở dĩ sinh ra hay là hóa đi đều do ở
cái lý ấy chủ trương. Vậy nên mới nói rằng: Trời là bản nguyên của muôn
vật.
Vũ trụ lúc đầu là một cuộc hôn mông mờ mịt, không phân biệt ra gì cả.
Trong cuộc hôn mông ấy có cái lý quang minh, linh diệu vô cùng, tức là
Thái Cực. Song Thái Cực là đơn nhất, tuyệt đối, ẩn khuất không rõ ra, cho
nên không sinh hóa được. Muốn sinh hóa thì phải có đôi, có tương đối, có
điều hòa. Vậy nên Thái Cực biến hóa thành ra âm và dương. Âm, dương
theo lẽ điều hòa mà sinh ra ngũ hành là thủy, hỏa, kim, mộc, thổ, để biểu thì
những cái khí chất đã thành hình.
Ta nên hiểu rằng: cổ nhân dùng hai chữ âm dương là để biểu thị hai cái
tương đối như động, tĩnh, sáng, tối, cứng, mềm, v.v. Và dùng những chữ
thủy, hỏa, kim, mộc, thổ là để biểu thị những cái vật chất có thể tương sinh,
tương khắc với nhau. Đại ý là để khiến người ta hiểu rằng trong trời đất
phải có cái đạo điều hòa mới sinh hóa được. Hậu thế nhiều người ngộ nhận
